“Afërdita ime, jam në çastet e fundit të jetës dhe dua të tregoj kush më torturoi”/ Ngjarja e trishtë e kohës së diktaturës: Çfarë shkruhej në letrën e shokut të qelisë

Arbëri qëndronte në qoshkun e tij në sallë, duke pritur mbërritjen e avionit që do ta çonte në një botë tjetër dhe meditonte. Meditonte dhe ëndërronte rrugën plot hithra e ferra, nëpër të cilën kishte kaluar jeta e tij. I kujtoheshin brengat që e kishin shoqëruar vite me rradhë. Kishte shumë pasione. Donte të bëhej jurist, gazetar, mjek, inxhinier, artist, shkrimtar apo çfarëdo tjetër gjë, që të mundësohej. Por fati e kishte dënuar që të mos arrinte asnjë, nga majat e ëndërruara. Zhgënjimin e haste në çdo hap të jetës.
“Nuk kam rrugë tjetër”, – ishte përgjigja. Petriti u kthye në sallë. Mësuesi kujdestar iu afrua dhe e pyeti ku kishte shkuar Arbëri
“Kishte një dhimbje koke” – u përgjigj Petriti.
Por mësuesi e dinte arsyen. Ai ishte një nga mësuesit e rrallë të asaj shkolle, që e admironte Arbërin për inteligjencën e tij por, nuk kishte fuqi t’u kundërvihej eprorëve.
Arbëri u kthye në shtëpi. E ëma e pyeti për mbrëmjen dhe ai i tregoi gjithçka kishte ndodhur. Ajo i tha:
“Rrofsh, je biri i denjë i atij babe! Eja ul pranë meje. Të kam premtuar se do të të tregoj gjithçka, kur të arrish moshën e pjekurisë dhe ti tani je pikërisht në atë moshë…”!
Arbëri e vështroi i habitur. Ata kishin biseduar e stërbiseduar kushedi sa herë me njeri-tjetrin, i kishin thënë e stërthënë të gjitha çështjet, ndaj ai nuk arrinte të kuptonte, se çfarë kishte mbetur më…?!
“Tani ti i ke kaluar të tetëmbëdhjetat. Përfundove edhe shkollën e mesme. Nuk je më fëmijë. Ke hyrë në një fazë më të lartë, ndaj dua të të them diçka që nuk mund ta thoja më parë”.
– “Jam në pritje, më thoni”.
Nëna mbeti në mëdyshje. Kishte biseduar me Andrean dhe ai e kishte këshilluar që të merrte guximin t’ia thoshte të birit të vërtetën, pasi ai tashmë ishte në një moshë që do ta kuptonte arsyen, përse ajo nuk i kishte treguar. Një ditë ai patjetër do ta merrte vesh të vërtetën dhe do të ishte më mirë ta mësonte nga e ëma, se sa nga të tjerët.
Kështu që vendosi të fliste, por donte të kishte dikë pranë për ta ndihmuar të shprehej ashtu siç duhej. Sikur të kishte gjallë t’ëmën, do ta kishte më të lehtë, por ajo kishte tre vjet që ishte larguar nga kjo jetë. E mblodhi veten dhe u shkëput nga dilema.
“Jo bir, ti tani je burri i kësaj shtëpie dhe unë dua të bisedoj me ty, si midis dy të rriturve”.
“Jam gati nënë, po të dëgjoj”, – përsëriti djali dhe qëndroi përballë saj sikur të ishin dy moshatarë.
Nëna e vuri re qëndrimin e të birit dhe kjo i dha zemër të fillonte:
“Kur ishe i vogël gjithmonë më pyesje, se kur do të takojmë babin dhe unë të thoja se ai ka fluturuar në qiell dhe na pret atje.  Duke u rritur e kuptove se ai kishte shkuar në botën tjetër, por më pyesje vazhdimisht, se ku e ka varrin që të vendosnim një tufë me lule mbi të. Unë heshtja, nuk dija se si të përgjigjesha dhe kjo ndodhte sepse babi yt, nuk kishte varr”.
“Nuk kishte varr?! Si është e mundur”?!
“Po biri im. Ky është atdheu ynë. Dëgjomë dhe, të lutem, mos më ndërpre. Ati yt u kthye nga Franca, kur Shqipëria ishte në prag të pushtimit të Shqipërisë. Në universitetin e Sorbonës, ku kishte kryer studimet për jurist, ishte njohur me Resulin, që studionte për psikologji. Kishin krijuar një shoqëri të ngushtë. Sokoli hapi një zyrë avokatie, ku u shërbente nevojtarëve që i paraqiteshin, ndërsa Resuli filloi punë si mësues i psikologjisë, në shkollën e mesme. Pushtimi i vendit nga fashistët italianët, ndikoi në marrëdhëniet  midis dy shokëve.
Ata kishin botëkuptime të ndryshme. Sokoli u radhit në anën e nacionalistëve, ndërsa Resuli në atë të komunistëve. Megjithatë, i ruajtën marrëdhëniet e mira. Të dy ishin pjesëmarrës të konferencës së madhe të përbashkët që u organizua midis përfaqësuesve të të dy rrymave, për një bashkëpunim më të mirë në luftën kundër okupatorit. Por vendimet e kësaj konference, nuk mundën të zbatohen. Pala komuniste i hodhi poshtë ato, kështu që miqtë e dikurshëm u kthyen në armiq.
Babai e kishte zyrën avokatore, pranë shtëpisë tonë. Ne kalonim vazhdimisht pranë saj, sa herë hynim apo dilnim nga shtëpia. Kështu që u njohëm dhe u dashuruam me njeri-tjetrin. Pas tre vitesh u martuam. Deri atëherë unë banoja vetëm me nënën time. Babai im dhe gjyshi yt, kishte emigruar që herët në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Edhe Sokoli, si unë, ishte djalë i vetëm. Prindërit i kishin vdekur. Kështu që jetonim të tre së bashku. Sokoli ishte një njeri parimor dhe kurrë nuk i shkelte ato”.
Ndërkohë, nëna u ngrit dhe nxori nga sënduku programin që i kishte lënë i shoqi.
Arbëri e lexoi dhe me një thjeshtësi të veçantë i tha:
“Po ky duhet të jetë programi i çdo qeverie demokratike”.
“Po, biri im, për këtë program dha jetën yt atë. Këto ishin  parimet e tij kryesore dhe këto mundohej t’i zbatonte në çdo hap të jetës. Por fati i kishte caktuar destinacion tjetër. Nuk kishim më shumë se një vit që ishim martuar dhe po bisedonim të tre në shtëpinë tonë. Kisha dy muaj që kisha konstatuar që isha shtatzënë. Ishte shtatori i vitit të dytë të pasluftës. Ora e murit tingëlloi dhjetë herë. Në portë u dëgjua një tringëllimë e fortë. Ne shikuam njeri-tjetrin në sy. Kush mund të ishte në atë orë të vonë? Sokoli u ngrit dhe u drejtua nga porta.
‘Forcat e Mbrojtjes Popullit’, – iu përgjigj një zë që Sokolit  iu duk mjaft i njohur.
Hapi portën. Para tij qëndronte shoku i shkollës, Resuli, i shoqëruar nga katër persona të tjerë me uniformë ushtarake. Hynë në korridor dhe atje Resuli thirri me zë të lartë:
‘Në emër të popullit, je i arrestuar’!
Njëri nga ushtarët i hodhi prangat në duar. Unë, si e çakërdisur klitha: ‘Mos ma merrni Sokolin tim! Ai nuk ka bërë asgjë’ – dhe u hodha ta përqafoj”.
Nëna pushoi për disa çaste. Arbërit iu kujtua se këtë klithje të saj, e kishte dëgjuar edhe në shfaqjen e dramës “Lulja e kujtimit”.
Afërdita vazhdoi: “Njeri nga ushtarët më shtyu me forcë dhe unë rashë në korridor. Sokolin e rrëmbyen hienat dhe u larguan. Të nesërmen shkova në Degën e Punëve të Brendshme, për të pyetur por as që më pranuan. Vetëm pas një jave më lajmëruan, që t’i sillja teshat. Kisha mbetur e çoroditur. Nuk dija si të veproja. Vendosa të shkoj në shtëpinë e Resulit. Trokita. Portën e hapi e shoqja.
–‘Çfarë kërkoni’? – pyeti me një zë të akullt. Unë mbeta e habitur. Përse u soll ashtu? Hija e saj vazhdonte të qëndronte para portës.
‘Dua të bisedoj me burrin tuaj’, – i thashë.
‘Burri im e ka një zyrë’, – më tha dhe mbylli derën.
U ktheva në shtëpi me zemër të thyer. Nuk e shpresoja kurrë, se do të më priste në atë mënyrë. Nuk më mbeti gjë tjetër, veçse t’i nënshtrohesha fatit. Shkoja çdo ditë në Degë, për t’u interesuar për tim shoq, por çdo gjë binte në vesh të shurdhër. Askush nuk më kthente përgjigje. Madje nuk më pranonin asnjë ushqim për të. Kështu kaluan katër muaj. Një ditë erdhi dikush që solli lajmin e kobshëm: Sokoli i kishte mbyllur sytë, si pasojë e një ataku kardiak.
Vetëm pas pesë vitesh, mësova të vërtetën. Një mbrëmje vonë trokiti porta. E hapa. Para meje qëndronte një djalosh, që më bëri shenjë të heshtja. Hyri brenda. E pyeta për emrin. Nuk ma tregoi.
‘Kam qenë në një qeli me Sokolin’, – tha.
– ‘Unë akuzohesha se së bashku me dy shokë’ kishim shpërndarë trakte antikomuniste. Sokoli i mbylli sytë në prehrin tim.  Sapo ishte kthyer nga dhoma, ku e kishin torturuar. Ishte në gjendje shumë të rëndë.
‘Dua të të le një amanet’, – më tha
Brenda astarit të xhaketës, kisha fshehur një trakt nga ato që shpërndanim dhe një laps të vogël.
‘Je në gjendje të shkruash – i thashë, duke i treguar letrën dhe lapsin.
I mori dhe filloi të shkruante në anën tjetër të traktit, me duart që i dridheshin. Ma dorëzoi. ‘Premtomë se do t’ia shpiesh sime shoqeje’?
I premtova. Sa mbaroi, fluturoi në botën tjetër. Letrën nuk e lexova fare. Kështu e ruajta për gjithë periudhën që isha i burgosur. Kontrollova edhe në xhepat e tij, se mos kishte ndonjë gjë tjetër. Në fundin e xhaketës, midis astarit dhe stofit, gjeta një medaljon. Mendova ta ruaja dhe t’ua sillja juve, por ishte e pamundur. Kur të lirohesha, me siguri që do të më kontrollonin dhe do të ma gjenin. Kështu që e vendosa përsëri në vend’.
‘Afërdita ime! – më shkruante Sokoli. – Jam në çastet e fundit të jetës…! Duart më dridhen… por nuk mund të rri pa të treguar, atë që me torturat e tij… më pruri në këtë gjendje…! Është pikërisht, shoku i shkollës sime Resuli…! Këtë mos e harro kurrë…! Po të le një amanet…! Po të lindësh vajzë, ta quash ‘Shqipe”… dhe po qe djalë; ‘Arbër’… Tregoi se ati i tyre dha jetën… pikërisht për Arbërinë… dhe Shqiponjën dykrenore…! Lamtumirë, zemra ime…! Mos vajto…! Unë po shkoj në qiell… pranë Zotit të Madh… dhe të Madhërishëm…! Të puth… me mall…’!
Në anën tjetër të faqes, ishte trakti i djaloshit që më solli letrën, ku shkruhej:
‘Vëllezër dhe motra! Zgjohuni prej gjumit të rëndë të robërisë! Vështroni shtypjen që po ju bëhet prej komunistëve! Vështroni krimet tmerret, vrasjet dhe torturat e tmerrshme që po bëhen sot në çdo anë t ë Shqipërisë! E ardhmja e juaj, do të jetë e lumtur  në rast se ju ngriheni për të luftuar”!
‘Pra Resuli, paska qenë torturuesi i tij’? – e pyeta unë.
‘Pikërisht kapiten Resuli, që sot është emëruar në Drejtorinë e Sigurimit, në Ministrinë e Punëve të Brendshme në Tiranë’, – u përgjigj ai dhe më pas vazhdoi – ‘Sokoli i mbylli sytë sapo më dorëzoi letrën, pa nxjerrë zë, ashtu siç kishte qëndruar edhe përpara torturave. I premtova se po të lirohesha do vija në familjen e tij, për të mbajtur premtimin që i dhashë’.
‘Ju faleminderit’! – i thashë dhe iu luta të qëndronte atë natë  aty.
Nuk pranoi. U largua dhe nuk munda ta takoj kurrë më. Siç duket, duhet të ketë qenë nga ndonjë qytet tjetër dhe ka shkuar atje.
U interesova edhe se ku e kishin varrosur, por askush nuk më tha gjë. Heshtja kishte mbuluar gjithçka. Këto ishin ato që doja të të tregoja biri im. T’i tregova për të ditur të vërtetën dhe njëkohësisht për të ndihmuar, se si do ta përballosh jetën në të ardhmen”.
Nxorri nga çanta letrën dhe ia dorëzoi të birit: “Lexoje”.
Ai filloi ta lexojë. Nuk foli asnjë fjalë. Nëna vuri re se nga sytë kishin filluar t’i rridhnin lot. Diçka belbëzoi nëpër buzë. Afërdita kuptoi se ai ishte një betim.
“Bir, ku do të shkosh në këtë orë të vonë të natës”? – i tha e ëma, kur pa se ai hapi portën dhe po dilte.
“Në botën e ëndrrave”, – u përgjigj.
“Por mos harro, jo të gjithë ëndrrat dalin”.
Ai nuk foli. I dukej sikur qyteti me zhurmat dhe dritat e tij, e mbyste. Donte të meditonte i vetëm. Tregimi i nënës, e kishte tronditur së tepërmi. Një dualizëm i veçantë, filloi të zhvillohej në ndërgjegjen e tij. Ecte dhe nuk shikonte se kush e rrethonte. Dikush e përshëndeti, por ai as që ia ktheu. Kishte fluturuar në botën e tij të brendshme. Donte të ikte sa më larg ku të mos e gjente askush.
Arriti në bregun e detit dhe filloi të ecte e të ecte pa u ndalur deri sa mbërriti në një vend, që iu duk më i izoluar se të tjerët. Rreth e rrotull nuk të shihte syri njeri. Nuk dëgjohej gjë tjetër, veçse oshtima e dallgëve të detit, që atë natë ishin shumë të egërsuara, njëlloj si gjendja e tij shpirtërore. Mendimet i ngatërroheshin midis tyre. Donte një përgjigje, që askush nuk mund t’ia jepte. Thirri me zë të lartë:
“Kush jam unë? Kujt i përkas”?
“I përket vetes tënde”, – iu duk sikur ia ktheu përgjigjen ndërgjegjja.
Në këtë gjendje qëndroi për gati një orë. Pastaj filloi të meditojë; “Prandaj nuk ma dhanë medaljen e artë”? Një zë i brendshëm i thoshte, se kjo ishte pasojë e prejardhjes. Tregimi i nënës i kishte krijuar mendimin, se i përkiste shtresës që kishte humbur nga përplasja midis dy botëve.
Përfytyronte të atin, një jurist i shquar, i diplomuar në një nga universitetet më në zë të botës. Përfytyronte Resulin edhe ky i diplomuar së bashku me të, dy miq të ngushtë, që mendohej se nuk mund t’i ndante asgjë. Plasi lufta e përbotshme, një kasaphanë e paparë në historinë e njerëzimit. Dy miqtë kishin botëkuptime të ndryshme mbi situatën, ndaj u ndanë në dy fronte. Megjithatë të dy palët kishin të njëjtin qëllim, dëbimin e okupatorit. Ndaj bashkëpunonin vazhdimisht, për çdo situatë. Në disa raste kishin luftuar së bashku. Kjo gjë vazhdoi deri në konferencën e madhe që i ndau.
“Përse? Si ka mundësi që, pasi gjetën gjuhën e përbashkët, nënshkruan marrëveshjen e përbashkët, të ktheheshin papritur në kundërshtarë ose, për të qenë më të saktë, në armiq”?! Kjo pyetje e shqetësonte më tepër. Por nuk mund të pranonte që i ati ishte tradhtar e kolaboracionist, ndërsa Resuli atdhetar. Programi me të cilin ishte bashkuar i ati, tregonte se ai nuk ishte i tillë. Nuk mund të kuptonte se si Resuli kishte mundur të arrinte në atë shkallë, sa të sillej si egërsirë, karshi shokut të tij më të ngushtë. Kush e kishte prishur karakterin e tij?
Para syve i dilte qëndrimi i mbajtur kundrejt nënës së tij, që pa asnjë shkak, e kishin shndërruar nga një arsimtare e dalluar, në një pastruese shkolle dhe, për më tepër, edhe prej andej e kishin hequr, për ta dërguar si punëtore në ndërmarrjen bujqësore, atë që, po të kishte qenë një kohë tjetër, do të kishte ngjitur shkallët më të larta të artit skenik. Këtë e kishte treguar me shfaqjen e dramës “Lulja e Kujtimit”.
Të gjitha këto mendime rrotulloheshin në ndërgjegjen e tij. Para syve i dilnin vargjet e një poezie të një poeti të njohur që e kishte lexuar dikur: “Që nga Korça gjer te Shkodra, mbretëron një errësirë, nëpër fusha, nëpër kodra, vërshëllen një egërsirë!  hani, pini, hani, pini or’ e ças. Për çakallin, nat’ e errët, është ras’ e deli ras”!
Edhe atij i dukej sikur jetonte në një botë tillë. I dukej sikur  fatet e njerëzve i kishin marrë në dorë egërsirat. Papritmas, dualizmi ishte zhdukur. Tani i dukej sikur e kishte gjetur rrugën e jetës. Do t’i kapërcente të gjithë hithrat dhe ferrat që mund t’i dilnin rrugës. Tashmë e ndjente veten të pjekur dhe do të gjente mënyrën se si të sillej, në raste të tilla.
E vetmja enigmë që i kishte mbetur pa zgjidhje, ishte nëse duhej t’ia shprehte Blerinës mendimet e tij, pasi ende nuk ishte i sigurt për bindjet e saj. Mos vallë krijonte ndonjë çarje midis tyre, kjo ndarje mendimesh? Mos përsëritej historia e Sokolit, me Resulin? Ndërgjegjja nuk ia pranonte, një thyerje të dashurisë së tyre. Megjithatë vendosi që të heshtte. Por a po vepronte mirë? Kësaj pyetje nuk dinte t’i përgjigjej.
Ndërkohë, kishte filluar të agonte. Kishte kaluar një natë të tërë duke ëndërruar me sytë hapur. U ngrit dhe u drejtua për në shtëpi. “Erdhe, bir”? – Pyeti e ëma. “Po, nënë”, – ishte përgjigja. Nëna nuk e ngacmoi më tej. Memorie.al
Burimi