Erosi dhe Psikanaliza (VI)

Nga Prof. Fatos Tarifa
Pjesa VI (vijon nga dje)
Herbert Marcuse: Erosi dhe qytetërimi
Nëse flitet për psikanalizën dhe, sidomos, për ndikimet ideologjike që frymëzuan lëvizjet e mëdha sociale dhe revolucionin seksual të viteve 1960, nuk ka se si të mos përmendet një personalitet tjetër shumë i rëndësishëm: Herbert Marcuse.
Marcuse nuk i përket shkollës së psikanalizës. Ai ishte një ndër përfaqësuesit më të shquar të Shkollës së Frankfurtit, e njohur ndryshe si shkolla e Teorisë Kritike. E krijuar në Universitetin Goethe të Frankfurtit, në vitin 1923, si Instituti për Kërkime Sociale, Shkolla e Frankfurtit kishte si përfaqësues më të shquar të saj Max Horkheimer, Walter Benjamin, Theodor Adorno, Herbert Marcuse dhe Erich Fromm.
Me ardhjen e Hitlerit në fuqi, të gjithë këta filozofë e sociologë gjermanë emigruan në Shtetet e Bashkuara dhe Instituti për Kërkime Sociale iu bashkua në New York Universitetit të Kolumbias. Një pjesë e tyre u kthyen në Gjermani pas Luftës së Dytë Botërore.
Vepra e Marcuse-së Erosi dhe qytetërimi, botuar në vitin 1955, mund të konsiderohet si një përpjekje për të bashkuar në një sintezë të vetme Marksin dhe Frojdin. Edhe pse në këtë vepër Marksi nuk përmendet asnjëherë me emër, hija e tij ndihet në çdo faqe të saj.
Në kohën kur u botua Erosi dhe qytetërimi, psikanaliza kishte një ndikim shumë të gjerë në shoqërinë amerikane,ndërkohë që, në atë periudhë, paniku prej përhapjes së komunizmit, ose “paniku i kuq” (Red Scare), që vetëm disa vite më parë kishte prodhuar në Amerikë histerinë Macarthiste, bënte që edhe thjesht përmendja e emrit të Marksit të bëhej shkak për përçmimin e intelektualëve amerikanë dhe përfshirjen e shumë prej tyre në “listën e zezë”.
Disa prej emrave më të njohur në atë “listë të zezë” dhe në dosjet e FBI-së në atë kohë ishin sociologët Robert Bellah dhe W. E. B. Du Bois, shkrimtarët Arthur Miller, Irwin Shaw dhe Lion Feuchtwanger, shkencëtarët Albert Einstein, J. Robert Oppenheimer, Wilhelm Reich dhe Linus Pauling, kompozitorët Leonard Bernstein dhe Aaron Copland, aktorët dhe regjisorët Charlie Chaplin, Lucille Ball, Marsha Hunt, Edward Dmytryk dhe Sam Wanamaker e shumë të tjerë.
Në fakt, Macarthizmi (pas emrit të senatorit Joseph McCarthy, figura politike qendrore pas asaj histerie), ishte një “gjueti shtrigash” ndaj intelektualëve të majtë, një fushatë represioni politik, persekutimesh e pushimesh nga puna në shumë universitete, në administratën publike, në industrinë e filmit dhe në institucione të tjera. Numri i intelektualëve amerikanë që u bënë viktima të asaj “gjuetie shtrigash” nuk dihet me saktësi, por vlerësohet se qindra prej tyre u burgosën dhe rreth 12 mijë humbën punën.
Në kontekstin e viteve 1950, praktika e psikanalizës në Shtetet e Bashkuara i kishte shndërruar idetë frojdiste në instrumente të kontrollit patriarkal në familjet amerikane. Marcuse u përpoq t’i çlironte idetë e Frojdit nga ky aspekt dominues duke venë në pah aspektet më radikale e çliruese të mendimit të tij.
Në Erosi dhe qytetërimi, Marcuse përdori të njëjtën metodë dialektike për të lexuar dhe interpretuar Frojdin që kishte përdorur për të shpjeguar Hegelin më shumë se një dekadë më parë në veprën e tij Arsyeja dhe revolucioni (1941). Kjo, mund të thuhet, ishte e njëjta metodë dialektike përmes së cilës Marksi, në kohën e vet, kishte mundur të lexonte përmes dhe përtej ekonomisë politike angleze, socializmit utopik dhe filozofisë idealiste gjermane, që u bënë “tre burimet teorike e Marksizmit”, për të formuruar doktrinën e tij ekonomike dhe teorinë e tij sociologjike.
Me pak fjalë, Marcuse e lexoi Frojdin “kundër” Frojdit,duke i trajtuar konceptet e tij si koncepte historikë dhe social politikë, jo thjesht si koncepte natyrorë e jashtë çdo konteksti kohor.
Nuk duhet harruar se, pas një dekade luftrash në shkallë botërore, shkatërrimeve e mjerimeve të panumërta njerëzore që shkaktuan ato në çdo hemisferë të globit dhe shkatërrimit të
Hiroshimës e të Nagasakit nga dy bomba bërthamore, një periudhë të cilën poeti i njohur anglez W. H. Auden (1947) e ka cilësuar si “Epoka e ankthit” (The Age of Anxiety), vitet 1950 u karakterizuan nga shpërbërja e rendit kolonialist, nga lëvizjet për të drejtat e njeriut, nga një boom i ndjeshëm ekonomik dhe nga televizioni.
Sidoqoftë, ato vite ishin, gjithashtu, një dekadë, tiparet e së cilës në Amerikë dhe në Europën Perëndimore u karakterizuan nga paniku i Luftës së Ftohtë. Lufta e Ftohtë po i afrohej kulmit të saj dhe në Kore e në gadishullin e Indokinës ajo luftë ishte bërë tepër e nxehtë.
Marksi dhe Frojdi: një sintezë?
Në mesin e viteve 1950, një kohë kur në Amerikë Marksiishte i anatemuar dhe thuajse i pamundur, Marcuse e përdori Frojdin për të futur “kontrabandë” në mendimin intelektual të atij vendi një vizion utopik marksist, bazuar në zhvillimin e forcave prodhuese dhe në çlirimin prej punës së tjetërsuar.
Por Marcuse e përdori Frojdin edhe për të kompesuar një mangësi të madhe në teorinë marksiste. Siç pohon Douglas Kellner, Marcuse i hyri një studimi intensiv të Frojdit sepse“ishte i ndërgjegjshëm se marksizmit i mungonin theksi i duhur në idenë e çlirimit individual dhe dimensioni psikologjik”. Marcuse i ktheu sytë dhe vëmendjen nga Frojdi si një mënyrë për të zgjeruar idealin revolucionar të emancipimit e të çlirimit, që origjinën e vet e ka Marksi.
Natyrisht, Marcuse nuk ishte i pari që u përpoq të krijonte një sintezë mes ideve të Marksit dhe ideve të Frojdit. Të parën sintezë të pikëpamjeve të tyre e gjejmë në një ese botuar nga Wilhelm Reich më 1929, titulluar “Materializmi dialektik dhe psikanaliza”. Me ardhjen e Hitlerit në pushtet, siç kemi venë në dukje më sipër, Reich aplikoi konceptet marksiste dhe ato frojdiste për të analizuar ideologjinë autoritariste, racizmin nacionalist dhe shtypjen seksuale në esenë e tij të njohur Psikologjia masive e fashizmit(1933).
Erich Fromm, gjithashtu, kishte nisur përpjekjet për të integruar psikanalizën me marksizmin qysh në fillim të viteve 1930. Në veprën e tij Arratisje nga liria (1941), Frommanalizoi dimensionet psikologjike e politike të konformizmit masiv me fashizmin dhe të natyrës së tij destruktive e sadiste, edhe pse ai u fokusua te seksi më pak se sa Reich.
Erosi dhe qytetërimi dallon shumë nga sintezat e mëparshme marksiste-frojdiste në veprat e sipër përmendura nga Reich dhe Fromm. Marcuse ishte kritik si ndaj njërit, dhe ndaj tjetrit. Reich, sipas tij, u fokusua shumë në një koncept të ngushtë, siç është çlirimi seksual, të cilin e shihte si një kusht thelbësor “për progresin drejt lirisë”, ndërsa lidhja që ai shihte mes fashizmit dhe represionit seksual ishte sempliste. Sipas Marcuse-së, Reich “kaloi shumë shpejt nga kushtet subjektive në ato objektive”, “duke e thjeshtëzuar së tepërmi fashizmin” me pretendimin se shtypja seksuale krijon personalitete që priren drejt fashizmit.
Nga ana tjetër, Fromm, sipas tij, ashtu si dhe shumë neofrojdistë që u përpoqën ta revizionojnë teorinë e Frojdit, nuk arriti ta vlerësonte rëndësinë që ky i fundit u kushtonte instinkteve. Duke i refuzuar teorinë e Frojdit mbi libidon dhe elementë të tjerë të metapsikologjisë së tij, shprehej Marcuse, Fromm dhe revizionistë të tjerë i hoqën psikanalizës konceptet kryesore të saj.
Në dallim nga revizionistët, shkruante Marcuse, “unë besoj se teoria e Frojdit është, në vetë thelbin e saj, ‘sociologjike’ dhe asnjë orientim i ri kulturor apo sociologjik nuk është i nevojshëm për ta shfaqur këtë thelb. Biologjizmi i Frojdit është thellësisht teori sociale, por ky tipar i saj është rrafshuar në mënyrë konstante nga shkollat neofrojdiste. Duke e zhvendosur vëmendjen nga e pandërgjegjshmja tek e ndërgjegjshmja, nga faktorët biologjikë tek ata kulturorë, ato i prenë rrënjët e shoqërisë tek instinktet dhe në vend të tyre e panë shoqërinë në një shkallë zhvillimi të tillë ku individi përballet me shoqërinë sikur kjo të ishte ‘mjedisi’ i tij i gatshëm, pa venë në dyshim origjinën dhe legjitimitetin e saj”.
Pas botimit të Erosi dhe qytetërimi, në vitet 1955-1956 Marcuse dhe Fromm u angazhuan në një debat të gjatë—dhe herë-herë të ashpër—në revistën amerikane Dissent, një revistë intelektuale që kish filluar të botohej vetëm një vit më parë (1954) me synimin për t’u qëndruar larg pozitave ideologjike të së majtës dhe të së djathtës.
Deseksualizimi dhe riseksualizimi i trupit
Erosi dhe qytetërimi ishte më shumë se sa një analizë marksiste-frojdiste mbi autoritarizmin dhe fashizmin; kjo vepër përmbante një vizion të ri për emancipimin dhe çlirimin shoqëror. Duke përdorur metodën dialektike marksiste,Marcuse i dha një kuptim të tillë Frojdit që e ndihmoi atë të zbulonte një ideal emancipues të lirisë, edhe pse utopik. Edhe pse utopizmi i tij përqasej me teorinë e Marksit, Marcuse e zgjeroi atë për të përfshirë çlirimin e individëve jo vetëm nga sundimi i kapitalit, por edhe nga dominimi psikik dhe shtypja libidinale.
Në dallim nga pesimizmi i Frojdit, Marcuse ofroi një qasje dialektike duke e trajtuar parimin e realitetit si historik e të kushtëzuar, jo si të pashmangshëm e të përjetshëm. Për të, shtypja dhe dominimi nuk janë dukuri të përjetshme, as të pashmangshme. Ato janë produkte të shoqërisë që e kanë bërë njeriun “skllav të punës së tij dhe armik të kënaqësisë e tëvetpërmbushjes së tij”.
Marcuse besonte se kundër këtij realiteti mund të luftohet për të sjellë ndryshime pozitive në shoqëri. Ai i mbështeti shpresat e tij në zhvillimin e forcave prodhuese në atë shkallë,sa “skamja, lufta për ekzistencë, varfëria dhe dobësia” nuk do të mund të justifikoheshin dot më. Sipas tij, “shoqëria mund të arrijë një shkallë të lartë çlirimi instiktiv pa humbur asgjë që ka arritur deri më sot dhe pa i dhënë fund progresit të saj”.
Në librin Psikanaliza, politika dhe utopia (1970), që përmbledh pesë leksione të mbajtura prej tij mes viteve 1956 dhe 1967, Marcuse flet gjerësisht mbi marrëdhëniet mes progresit teknologjik, shtypjes dhe lirisë, duke parashtruar idenë utopike se energjitë e çliruara nga automatizimi do të bëjnë të mundur fundin e marrëdhënieve kapitaliste që mbështeten në shfrytëzimin e punës prej kapitalit dhe emancipimin përfundimtar të njerëzimit.
Duke e vënë theksin në zhvillimin e forcave prodhuese dhe në lirinë prej punës së tjetërsuar, vizioni i Marcuse-së ishte tërësisht marksist, por interpretimi prej tij i Frojdit përmbante edhe çështje psikologjike që Maksi dhe pasuesit e tij, siç vura në dukje më sipër, i kishin nënvlerësuar.
Me zhvillimin e forcave prodhuese, argumentonte Marcuse, parimi i realitetit nuk do të dominojë më mbi parimin e kënaqësisë pasi rritja e produktivitetit të punës dhe e sasisë së të mirave materiale do i çlirojë njerëzit nga nevoja për të sakrifikuar kohën dhe kënaqësitë e tyre për hir të punës. Siç do të shkruanin më vonë Andrew Feenberg dhe William Leiss në parathënien e tyre për vëllimin The Essential Marcuse, “sot ne kemi mjaft…dhe, më në fund, mund të qetësohemi e të shijojmë ato që janë krijuar gjatë viteve nga kaq shumë njerëz që nuk patën shansin t’i shijonin ato”.
Marcuse argumentonte, gjithashtu, se në kapitalizëm, trupi i individit dhe ndjeshmëritë e tij përqendrohen te puna dhe jo te kënaqësitë sensuale të tij. Ai e cilësonte këtë dukuri si “deseksualizim i organizmit për shkak të përdorimit social të tij si një instrument pune”.
“Për derisa vetë dita e gjatë e punës është një ndër faktorët kryesorë shtypës që imponon parimi i realitetit mbi parimin e kënaqësisë”, shkruante Marcuse, “reduktimi i ditës së punës në atë masë sa koha e shpenzuar në punë nuk do e pengonte më zhvillimin human është parakushti i parë i lirisë”.
Me reduktimin e orëve të punës, shprehej ai, trupi i njeriut do të shndërrohej nga një “instrument pune”, në një “mjet kënaqësie” dhe energjitë e çliruara do të mund të asocioheshinme Erosin dhe me instinktet jetësore. Në këtë pikë, Marcuse dallon esencialisht nga Reich, pasi sipas tij, çlirimi i individit nuk nënkupton vetëm “çlirimin e libidos, por edhe transformimin e saj përtej ‘supremacisë gjenitale’ për ta ‘erotizuar tërë personalitetin’ e individit”.
Në dallim nga Reich, Marcuse argumentonte se është e mundur që të krijohen forma jorepresive sublimimi, përmes të cilave energjia seksuale mund të realizohet “në aktivitete dhe në marrëdhënie që nuk janë seksuale në kuptimin e seksualitetit gjenital ‘të organizuar’, por që, sidoqoftë, janë libidinale dhe erotike”.
Marcuse besonte se progresi teknologjik në shoqëritë industriale më të zhvilluara e çliron individin nga shumë procese pune të vështira, të cilat më parë kryeshin manualisht dhe, rrjedhimisht, energjia e ndrydhur libidinale, që më parë fokusohej te puna, tashmë mund të kanalizohet në drejtime të tjera.
Nëse kjo energji është ende e shtypur, argumentonte ai, kjo vjen për shkak të ndarjes shoqërore të punës në një shoqëri tëndarë në klasa, e cila kërkon “më shumë shtypje” mbi punëtorët dhe klasat e sunduara. Mbi të gjitha, klasa shtypëse dhe rendi në të cilin kjo klasë sundon priren që t’i mohojnë vuajtjet që ky rend shkakton. Siç shprehej Theodor Adorno, “është pjesë e vetë mekazmit të dominimit që të pengojë njohjen e vuajtjeve që ai prodhon”.
Vetëm në një shoqëri ku do të sundojë bollëku i të mirave materiale dhe në të cilën nuk do të ketë më shtypje e shfrytëzim të njeriut prej njeriu, besonte Marcuse, trupi i individit do të mund të “riseksualizohet”, duke realizuar tërë potencialin e vet “natyror” për kënaqësi erotike, potencial që është i shpërndarë në të gjithë sipërfaqen, në shqisat dhe në organet e tij.
Rrethanat që krijuan “njeriun njëdimensional”
Pas botimit të Erosi dhe qytetërimi, Marcuse humbi shumë nga opitimizmi me të cilin e shkroi këtë vepër. Dhjetë vite pas botimit të saj, në “Parathënien politike” që shkroi për botimin e dytë të saj më 1966, Marcuse pohonte se ai vetë e kishte nënvleftësuar aftësinë e shoqërisë së avancuar kapitaliste për t’i penguar mundësitë për çlirim përmes përdorimit të “formave më efektive për të ushtruar kontroll mbi shoqërinë”.
Në këtë konkluzion ai kishte ardhur qysh më 1964, në veprën e tij Njeriu njëdimensional, në të cilën argumentonte se shoqëria e avancuar industriale e mbyste kritikën, i pengonte lirinë individuale dhe disidencën duke e orientuar ëndrrën e emancipimit shoqëror në drejtim të konsumerizmit. Në këtë vepër, Marcuse përshkroi një shoqëri të qëndrueshme të kapitalizmit monopolist që “ofron të mira materiale” për “nevojat false” të individëve.
Duhet vënë në dukjes se vitet 1950 dhe 1960 ishin dy dekada të një prosperiteti të jashtëzakonshëm ekonomik në Shtetet e Bashkuara dhe kjo rrethanë kushtëzoi forma të reja proteste të rinisë ndaj sistemit sundues dhe institucioneve të tij. Veçanërisht në mesin dhe në gjysmën e dytë të viteve 1960, masa të mëdha të rinjsh në të gjithë Amerikën jo vetëm protestuan kundër racizmit dhe Luftës në Vietnam por, në forma të ndryshme, e refuzuan shoqërinë e avancuar industriale në tërësinë e vet, veçanërisht tiparet dalluese të saj—konformizmin, konsumerizmin, shfrytëzimin, militarizmin, shtypjen seksuale, racionalizimin teknik etj.
Vetë kërkesat e rinisë amerikane dhe mobilizimi i saj në vitet 1960 ishin produkt i atij sistemi kapitalist konsumerist të administruar nga shteti. Duke u përballur me një brez numerikisht të madh “baby boomers”, me të ardhura më të mëdha se sa ato të çdo brezi tjetër amerikanësh para tij, media dhe reklamat nisën të flasin për një identitet kolektiv të rinisë.
Ndërkohë, në mesin e viteve 1950, Gjykata Supreme e Shteteve të Bashkuara, me vendimin e saj për çështjen “Brown v. Board of Education” (1954), i kishte dhënë fund segregimit racor në shkollat publike si një politikë antikushtetuese. Më 1955, numri i nxënësve në shkollat e mesme të atij vendi ishte rritur me rreth 80 për qind, një rritje më e madhe se sa në shumicën e vendeve europiane.
Në mesin e viteve 1960 Kongresi amerikan miratoi një numër programesh të njohura nën emrin “Great Society”, të cilat i mundësuan administratës së presidentit Lyndon Johnson të investonte masivisht në zhvillimin e arsimit të lartë. Një ligj mbi arsimin e lartë (Higher Education Act) i miratuar nga Kongresi më 1965, mundësoi një sërë programesh në nivel federal, bursa dhe kredi me interes të ulët për studentët e universiteteve, financimin e bibliotekave akademike, krijimin e shumë instituteve kërkimorë, ndërtimin e auditorëve përqindra mijë studentë të rinj si dhe të rreth tridhjetë kolegjeve komunalë çdo vit.
Të gjitha këto çuan në masivizimin e universiteteve e të kolegjeve amerikanë në gjysmën e dytë të asaj dekade e më pas, veç të tjerash edhe si përgjigje ndaj nevojave të shoqërisë industriale të avancuar për njerëz të arsimuar e të specializuar për menaxhimin e korporatave e të burokracisë shtetërore.
Njeriu njëdimensional është një vepër përgjithësisht pesimiste. Në të, Marcuse argumentoi se klasa punëtore nuk ishte më një forcë revolucionare për transformimin e shoqërisë kapitaliste—të paktën jo në kuptimin subjektiv të të qënit një “klasë për vete”—pasi kjo klasë tashmë ishte çmobilizuar si rrjedhojë e një standardi më të lartë jetese dhe e formave më të organizuara e më të manipuluara të administrimit të pushtetit nga ana e klasës sunduese.
Në këtë pikë Marcuse duket se bashkohet me argumentin e dhënë nga C. Wright Mills në veprën e tij tashmë klasike Elita e pushtetit, sipas të cilit, me zhvillimin e kapitalizmit, ky sistem mbështetet gjithnjë e më pak në përdorimin e mjeteve të dhunës dhe gjithnjë e më shumë në manipulimin e masave.Vetë metodat e manipulimit në kapitalizëm bëhen gjithnjë e më të sofistikuara me përdorimin e teknologjisë e të shkencës, përfshirë edhe shkencën politike; madje, argumentonte Mills, në shoqëritë kapitaliste demokratike, manipulimi bëhet “forma e preferuar e pushtetit”, ose “ushtrimi ‘i fshehtë’ i pushtetit pa u kuptuar nga ata që ndikohen prej tij”.
Pesimizmin e Marcuse-së e vemë re edhe në pohimin e tij se, ndërsa energjitë e ndrydhura seksuale po çliroheshin si rrjedhojë e reklamave, e konsumerizmit dhe e mediavemasive, e komodifikuar prej tyre kjo energji seksuale mund të humbiste tiparin e saj emancipues. Qëndrimi i tij ishte kritikdhe dialektik: “Kjo shoqëri e shndërron çdo gjë që prek në një burim potencial progresi dhe shfrytëzimi, pune të rëndë dhe kënaqësie, lirie dhe shtypjeje. Seksualiteti nuk bën përjashtim”.
Këto dy vepra të Marcuse-së—Njeriu njëdimensional dhe Erosi dhe qytetërimi—mund të konsiderohen si dy anë, negative dhe pozitive, të një analize dialektike të shoqërisë kapitaliste të kohës së tij, mbështetur në teorinë frojdiste të psikanalizës. Duke marë parasysh dallimet mes tyre, është e habitshme se si ka autorë që Njeriun njëdimensional e konsiderojnë si tekstin kryesor të së Majtës së Re (the New Left) në fundin e viteve 1960. Pas lëvizjeve të mëdha studentore të vitit 1968 në Amerikë dhe në Europën Perëndimore, mediat promovuan idenë se Marcuse ishte filozofi guru i së Majtës së Re dhe Njeriu njëdimensional bibla e saj.
Një estetikë revolucionare e rinisë
Siç vura në dukje më sipër, vetë Marcuse i rishqyrtoi disa nga idetë e tij më shpresëdhënëse në leksionet që mbajti në periudhën mes viteve 1956 dhe 1967 dhe, sidomos, në vëllimin e tij Një ese mbi çlirimin, botuar më 1969. Duke shqyrtuar nëse ekziston një bazë biologjike për socializmin, Marcuse iu kthye nocionit të një shtyse instinktive për liri dhe lumturi që mund të përmbushej vetëm nga një transformim i plotë i shoqërisë.
Edhe pse Marcuse sërisht besonte se një transformim i tillë do të ishte i mundur përmes zhvillimit të forcave prodhuese, ai veçonte rininë si ajo forcë shoqërore, e cila, si bartëse e një ndjeshmërie të re, e kërkonte ndryshimin në forma të reja që synonin të ribashkonin artin dhe jetën. Ai shkruante: “Estetika,si forma e mundshme e një shoqërie të lirë, është në atë stad zhvillimi, kur resurset intelektuale dhe materiale për t’i dhënë fund varfërisë janë tashmë në dispozicion [dhe] kur pakënaqësitë dhe urrejtja e të rinjve shpërthejnë në të qeshura dhe këngë, duke kombinuar barrikadën dhe kërcimet”.
Kjo estetikë revolucionare e rinisë u shpërfaq në të gjitha format e saj në gjysmën e dytë të viteve 1960 dhe kulmoi me protestat e mëdha studentore në Shtetet e Bashkuara, në Francë dhe thuajse në të gjitha vendet e Europës Perëndimore në vitin 1968. Protestat e viteve 1960 ishin po aq estetike e seduktive sa edhe politike. Zëri i miliona të rinjve protestues dhe kërkesat e tyre u shprehën në atë kohë përmes eksperimentimeve në art, në teatër, në poezi, në letërsi, në film, në fotografi, në modë dhe, veçanërisht, në muzikë—të gjitha këto shpesh herë morën formën e një kundërkulture.
Edhe pse mes së Majtës së Re dhe kundër kulturës që krijuan vitet 1960 kishte divergjenca serioze, në mjaft raste kërkesat e tyre konverguan në një sintezë që linte të kuptohej se ekzistonin mundësitë për një transformim të gjithanshëm politik dhe personal.
Jo pa arsye ato protesta dhe vetë Marcuse, në atë kohë profesor i filozofisë në Universitetin e Kalifornisë në San Diego, tërhoqën vëmendjen e publikut e të shtypit thuajse kudo, por veçanërisht vëmendjen e autoriteteve zyrtare.
Më 1968, Legjioni Amerikan (American Legion)—një organizatë patriotike e veteranëve amerikanë të luftës me qendër në Indianapolis—së bashku me një gazetë lokale në San Diego, nisën një fushatë intensive për ta shkarkuar Marcuse-në nga posti akademik që ai mbante në UCSD. Guvernatori i Kalifornisë në atë kohë, Ronald Reagan, gjithashtu, e denoncoi publikisht Marcuse-në dhe ushtroi presion mbiBordin e Regjentëve të atij universiteti për t’i ndërprerë kontratën e atij, por pa sukses.
Në korrik të vitit 1968 Marcuse u kërcënua me vdekje nga Ku Klux Klan. Përmes një shënim të shkruar me dorë, qëruhet në dosjet e FBI-së, filozofi i shquar kërcënohej me këto fjalë:
“Marcuse, ti je një qen shumë i fëlliqur komunist. Të japim 72 orë të largohesh nga Shtetet e Bashkuara. Edhe 72 orë Marcuse dhe ne do të të vrasim. Ku Klux Klan” (Marcuse, you are a very dirty communist dog. We give for you 72 hours to leave the United States. 72 hours more Marcuse, and we will kill you. Ku Klux Klan).
Qëndrimi i Marcuse-së ndaj këtij kërcënimi ishte: “Unë nuk do largohem. Unë s’do të trembem” (I will not run away. I will not be intimidated).
Sidoqoftë, nën presion dhe i kërcënuar disa herë, Marcuse dhe gruaja e tij u detyruan të largoheshin nga San Diego dhe të jetonin për një periudhë kohe në fshehtësi në bregun qendror të Kalifornisë, të mbrojtur nga disa prej ish-studentëve të tij të armatosur.
Nuk ka dyshim se Erosi dhe qytetërimi, më shumë se sa Njeriu njëdimensional, ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në frymëzimin e protestave studentore dhe të revolucionit seksual të viteve 1960, duke u bërë “një ndër manualet filozofikë kryesorë” të atij revolucioni.
Kjo vepër e bëri Marcuse-në intelektualin europian më të adhuruar në radhët e rinisë amerikane në gjysmën e dytë të viteve 1960, periudhë kur protestat kundër Luftës në Vietnam, lëvizja e hipive dhe format e tjera të kundër kulturës që vumë në dukje më sipër, radikalizimi i lëvizjeve për të drejtat e zezakëve dhe për çlirimin e gruas çuan gradualisht në ngjarjet e mëdha të vitit 1968. Sipas Marcuse-së, kundër kultura në Shtetet e Bashkuara ishte, në fakt, shprehje e rebelimit seksual, politik dhe moral të rinisë përmes “një mënyre jetese joagresive”, që kishte potencialin të demonstronte “vlera cilësisht të ndryshme” (Marcuse) në shoqërinë amerikane dhe asaj europiane të asaj kohe.
Grafitet e atyre viteve në komunitetet e hipive në Amerikë,në rrugët dhe në muret e disa prej qyteteve të atij vendi, janë dëshmi e natyrës dhe e përmbajtjes së lëvizjes së tyre dhe e kërjesave të rinisë së asaj kohe. Në njërin prej atyre grafiteve thuhej: “Thyeje televizorin. Beso te dashuria. Digji paratë ose ble art. Lufto racizmin, kapitalizmin, homofobinë dhe seksizmin. Mos i beso televizionit dhe mediave. Mbështet ateizmin dhe grafitet. Mos ji pjesë e kësaj shoqërie. Gjej një pasion. Ji vetvetja. Më në fund”.
Grafite të tjerë lexonin: “Jo luftë! Jo luftë! Ndaloni luftën. Është koha për një revolucion dashuror. Të bombardosh për paqe është njëlloj si të bësh seks për të mbetur e virgjër. Jepini fund luftës para se lufta t’ju japë fund juve. Jepini paqes një shans. Përqafime falas. Mirësia është një superfuqi. E ardhmja është femërore. Dashuri, Paqe, Unitet. Paqe, Dashuri, Muzikë. Jeto, Qesh, Dashuro. Dashuria është në ajër. Dashuria është gjithçka që ke nevojë. Asgjë nuk vlen nëse s’je i lumtur”.
Pak a shumë e njëjta gjë po ndodhte edhe në Paris, nëAmsterdam, në Londër e në Berlin. Njëlloj si në Amerikë, edhe në Europën Perëndimore, fundi i viteve 1960 ishte një periudhë e vërtetë revolucionare. Frojdi, Reich, Kinsey, Marcuse, Sartre u bënë heronjtë intelektualë të rinisë së asaj kohe. Marksi, Mao dhe Che Guevara po ashtu. Në revoltat e vitit 1968, në Paris e në Romë studentët mbanin banderola e pllakata që lexonin “Marx. Mao, Marcuse”.
Sloganet dhe grafitet e studentëve francezë në demonstrat e fuqishme të majit 1968, fjala vjen, flasin për ndikimin e madh që kishin tek ata idetë e Reich-it, të Marcuse-së e të Sartrit, për frymën emancipuese e libertine dhe për përmbajtjen anarkiste të kërkesave të studentëve në atë kohë. Shumë prej tyre lexonin:
“Poezia është në rrugë. Arti ka vdekur, le të çlirojmë jetën tonë të përditshme. Politika bëhet në rrugë. Skulptura më e bukur është një gurr rruge i hedhur mbi kryet e një polici. Bindja fillon me ndërgjegjen; ndërgjegjja fillon me mosbindjen. Shpresa jonë mund të vijë vetëm nga të pashpresët. Ne s’do të pretendojmë asgjë, ne s’do të kërkojmë asgjë; ne do të marrim, ne do të pushtojmë. Barrikada mbyll rrugën, por hap udhën. Ky është vetëm një fillim…Lufta vazhdon. Veprimi nuk duhet të jetë një reagim, por një krijim. Le t’i ndalojmë të gjitha duartrokitjet, spektakli është kudo. Të bësh revolucion do të thotë gjithashtu të këpusësh vargonjtë e tu të brendshëm. Brenda çdonjërit nga ne flë një polic; ta vrasim atë. Kushdo është i lirë të jetë i lirë. Mërzia është kundërrevolucionare. Ne nuk duam një botë në të cilën siguria për të mos vdekur urie shkëmbehet me rrezikun e vdekjes nga mërzia. Njerëzimi nuk do të jetë i lumtur derisa kapitalisti i fundit të jetë varur me zorrët e burokratit të fundit. Të mos ndërrojmë punëdhënësit, të ndryshojmë mënyrën se si jetojmë. Ekonomia po vuan, le të vdesë. Poshtë shteti! Fund shoqërisë së ndarë në klasa! 
Erosi dhe qytetërimi, ashtu si dhe influenca e padiskutueshme që kishin në atë kohë në radhët e rinisë e të intelektualëve amerikanë e Majta e Re dhe, sidomos, sociologu radikal dhe rebel, C. Wrigt Mills, shërbyen si një frymëzim ideologjik për lëvizjet sociale të kohës. Edhe në se kishte në radhët e së Majtës së Re dhe të kundërkulturës njerëz që mund të mos e kishin lexuar Marcuse-në, me optimizmin dhe protestat e tyre ata dukej se shprehnin shumë nga idetë dhe kërkesat e tij.
Sot, 70 vite pas botimit të saj, Erosi dhe qytetërimi mbetet një vepër teorike e rëndësishme e teorisë kritike për të Majtën, sidomos për ata që propozojnë një vizion utopik të një shoqërie alternative ndaj kapitalizmit, e cila do të maksimizonte automatizimin, do të garantonte të ardhura bazë për të gjithë dhe do të minimizonte nevojën për punë duke e rritur shkallën e emancipimit politik e personal të individit.
Kundërrevolucioni dhe revolta
Qendrimet e Marcuse-së u bënë më të ashpra me represionin e ushtruar nga administrata e presidentit Nixon dhe me dështimin e së Majtës së Re. Libri i tij Kundërrevolucioni dhe revolta, botuar më 1972, ishte një kritikë thërresë ndaj sistemit të organizuar kapitalist, të krijuar pas Luftës së Dytë Botërore, që sipas tij kishte dështuar dhe nuk qe më në gjendje të plotësonte “nevojat që vetë ai sistem kishte krijuar”.
Bashkë me atë sistem ishte dobësuar edhe e Majta e Re dhe ishin shuar ose tulatur edhe lëvizjet shoqërore që krijuan atë frymë të spikatur revolucionare në fundin e viteve 1960.
Sipas Marcuse-së: “Bota perëndimore ka mbërritur në një fazë të re zhvillimi, kur mbrojtja e sistemit kapitalist kërkon organizimin e kundërrevolucionit brenda dhe jashtë vendit. Në manifestimet e veta ekstreme, ajo praktikon tmerret e regjimit nazist. Masakra të shumta në Indokinë, Indonezi, Kongo, Nigeri, Pakistan dhe në Sudan kryhen kundër çdo gjëje që quhet ‘komuniste’, ose shprehje e revoltës kundër qeverive të nënshtruara ndaj vendeve imperialiste”.
Sidoqoftë, në mesin e viteve 1970 Marcuse pa mundësi të reja për ndryshim në lëvizjen për emancipimin e grave. Në një leksion të mbajtur në Universitetin e Stanfordit më 1974, ai deklaroi se “lëvizja për çlirimin e grave sot është, ndoshta, lëvizja politike më e rëndësishme dhe potencialisht më radikale që kemi”. Ai, gjithashtu, vazhdoi të besonte në mundësitë që ofron arti për çlirim.
Këtë ide ai e rivlerësoi në librin Dimensioni estetik, vepra e fundit që botoi para se të vdiste më 1979. Në këtë vepër, Marcuse argumentoi se, për aq kohë sa arti do të ruanteaftësinë e vet për të kritikuar, “çdo vepër autentike arti do të ishte revolucionare, pra subversive në perceptimin dhe të kuptuarit e realitetit ekzistues, një akuzë ndaj atij realiteti, shfaqja e imazhit të çlirimit”. Kjo, sipas tij, do të ishte njëlloj e vërtetë edhe për dramat klasike apo për veprat letrare të autorëve të tillë, si Bertolt Brecht, Goethe, Gunter Grass, William Blake apo Arthur Rimbaud.
Marcuse argumentonte se “karakteri progresist i artit dhekontributi i tij në luftën për çlirim nuk mund të vlerësohen nga origjina e artistëve apo nga horizonti ideologjik i klasës së tyre, as nga prania (apo mungesa) e klasës punëtore në veprat e tyre. Kriteret për të vlerësuar karakterin progresist të artit gjenden vetëm në vetë veprën si e tërë, në çfarë ajo thotë dhe si e thotë”.
 * * *
Nga sa shtjelluam më sipër, mund të vijmë në përfundimin se Marcus e arriti të zbulojë një ideal revolucionar në thelbin e teorisë frojdiste, i cili përputhej me vizionin emancipues dhe me pikëpamjen dialektike të Marksit mbi historinë. Por Erosi dhe qytetërimi shkoi më tej Marksit duke kërkuar jo vetëm çlirimin nga puna e tjetërsuar, por edhe çlirimin kolektiv të shqisave, të psikikës e të libidos sonë. Në këtë vepër, Marcusetrajtoi çështje të kënaqësisë, të estetikës e të seksualitetit që shumica e marksistëve deri në atë kohë i kishin lënë pas dore, por që u bënë çështje qendrore për të Majtën e Re, për kundërkulturën e viteve 1960 dhe për çdo lëvizje revolucionare në atë kohë e më vonë.
Në këtë vepër, siç vumë në dukje mësipër, Marcuse jo vetëm imagjinoi mundësinë e një shoqërie të çliruar nga puna e tjetërsuar (post-work society), por edhe ofroi imazhin e një çlirimi total që do i jepte fund antagonizmit mes intelektit dhe arsyes, nga njëra anë, dhe kënaqësive sensuale, të lidhura me libidon, nga ana tjetër. Ky antagonizëm primordial, sipas tij, mund të shuhej përmes krijimit të një sinteze të re, që ai e quante “arsye sensuale” (sensuous reason), ose “moral libidinal” (libidinal morality).
(fund)
Burimi