Erosi dhe Psikanaliza II
Nga Fatos Tarifa
Ëndrrat, janë ato Uni ynë i fshehtë?
Tronditja që shkaktoi teoria e Frojdit ishte e madhe, siç ishte i menjëhershëm edhe efekti i saj. Në vitin 1905 Frojdi botoi vëllimin Tri ese në teorinë e seksualitetit, i cili, krahas veprave të tjera të tij, Interpretimi i ëndrrave (1900) dhe Psikopatologjia e jetës së përdtishme (1901), konsiderohet si një ndër kontributet më origjinale e më të rëndësishme në historinë e njohjes njerëzore.
Këtu dëshiroj të çel një parantezë të shkurtër për të shpjeguar rëndësinë që ka pasur vepra e Frojdit Interpretimi i ëndrrave në studimin e seksualitetit human. Me këtë vepër, për të parën herë në historinë e mendimit europian, Frojdi u përpoq t’u jepte ëndrrave një shpjegim që lidhet me erotizmin.
Duke argumentuar se ëndrrat janë shrehje e dëshirave më të fshehta e të parealizuara të njeriut, ai i shihte ato të lidhura me instinktet primare të tij, veçanërisht me libidon dhe, në këtë mënyrë, e lidhi interpretimin e tyre me erotizmin. Sipas tij, “sa më shumë të interesohesh për shpjegimin e ëndrrave, aq më shumë priresh të pranosh se shumica e ëndrrave që shohin të rriturit kanë përmbajtje seksuale dhe u japin shprehje dëshirave erotike”.
Edhe pse në dekadat e fundit shumë shkencëtarë që janë marrë e merren me studimin e trurit i shpjegojnë ëndrrat si dukuri fiziologjike, pa ndonjë kuptim latent, idea frojdiste se ëndrrat na sjellin pranë Unit tonë sekret, seksual, mbetet ende e rrënjosur thellë në kulturën perëndimore.
Erosi dhe qytetërimi
Në vitin 1908, Frojdi botoi esenë “Moraliteti seksual ‘i qytetëruar’ dhe sëmundja nervore moderne”. Në këtë ese ai fokusohet në pasojat që ka pasur dhe ka represioni që ushtron shoqëria ndaj instinktive seksuale të anëtarëve të saj. Qëndrimi i tij ishte se shtypja e instinkteve natyrore të njerëzve ka qenë e është e domosdoshme për të vendosur e ruajtur çdo rend shoqëror, për rritjen e produktivitetit dhe për progresin e shoqërisë. Për shkak se qytetërimi kushtëzohet e varet nga mohimi i kënaqësisë së plotë, instinktet e njeriut duhen kontrolluar e orientuar në aktivitete të tjera, ose në plotësimin e dëshirave joseksuale.
Represioni i shoqërisë riprodhohet në psikikën e anëtarëve të saj. Për hir të rritjes së produktivitetit, njerëzit mësohen t’i ndrydhin dëshirat e tyre për kënaqësi. Parimi i realitetit jo vetëm e shtyp tek ata parimin e kënaqësisë, por edhe i orienton dëshirat për kënaqësi drejt veprimtarive që janë të dobishme për rendin shoqëror sundues. Nevojat e papërmbushura sublimohen në sjellje produktive të kontrollueshme.
Frojdi erdhi në përfundimin se qytetërimi është krijuar e zhvilluar mbi bazën e shtypjes së instinkteve të njeriut. Arritjet më të mëdha të qytetërimit tonë, argumentonte ai, si arritjet materiale, ashtu dhe ato ideale e shpirtërore, janë bërë të mundura për shkak se çdo individ ka pranuar të heqë dorë nga prirjet e tij instinktive, të natyrshme për agresion, dominim dhe hakmarrje. Në luftën për ekzistencë, në të cilën solidariteti mes anëtarëve të grupit ka qenë dukshëm një avantazh i madh, motivi kryesor ka qenë ndjenja e përkatësisë familjare, një ndjenjë, origjina e së cilës kanë qenë eksperiencat e hershme të dashurisë.
Hapat e para që shënuan progresin e shoqërisë u sanksionuan nga feja, në atë mënyrë që çdo mohim i një kënaqësie vetjake nga njeriu konsiderohej si një sakrificë e tij ndaj Hyjnisë. E mira që rezultonte prej kësaj për komunitetin shpallej “e shenjtë”. Ai njeri që nuk hiqte dorë nga prirjet e tij natyrore për t’iu nënshtruar kufizimeve që impononte shoqëria konsiderohej si kriminel, ose i jashtligjshëm—nëse nuk kishte një pozitë të tillë në komunitet, ose një talent të jashtëzakonshëm që të pranohej nga të gjithë, ç’ka do e bënte atë të venerohej si një hero, ose si një njeri i madh.
Me esenë e sipërpërmendur, Frojdi u bë ndër të parët që vuri në dukje se seksualiteti, në vetvete, nuk gjeneron ndonjë konflikt të brendshëm tek individi, por shpjegoi se konflikti lind vetëm për shkak të ndërveprimit me botën e jashtme, me shoqërinë dhe kulturën sunduese, normat dhe pritshmërisë e së cilës i ndrydhin dhe i shtypin instinktet seksuale, çka bëhet shkak për sëmundje neurotike.
Frojdi argumentoi se ky represion krijon një tension mes trupit të individit, që në mënyrë instinktive, të natyrshme, priret të plotësojë nevojat dhe dëshirat e tij, nga njëra anë, dhe kërkesave të shoqërisë, që përmes normave dhe institucioneve të saj synon t’i pengojë ato, nga ana tjetër. Sipas tij, ata individë që nuk konformohen me kërkesat dhe rregullat që shoqëria imponon mbi ta shihen si kriminelë, ose si perversë seksualë; të tjerët pësojnë çrregullime neurotike.
Mbi këtë bazë, Frojdi mbërriti në përfundimin se represioni që ushtrojnë kultura dhe shoqëria mbi dëshirat seksuale të individit është shkaku i të gjitha neurozave dhe se morali seksual i qytetërimit të sotëm mbështetet pikërisht në shtypjen e instinkteve dhe në ndrydhjen e jetës seksuale të individit. Prej këtej rezulton se sjellja seksuale e një qenieje njerëzore shpesh përcakton mënyrën e të gjitha reagimeve të tij ndaj jetës.
Këtu Frojdi vinte në dukje dallimet me bazë gjinore mes neurozave për shkak të ndrydhjes së instinkteve seksuale dhe sjelljeve seksuale perverse. Ai theksonte se instinkti seksual, me të gjithë impulset e tij përbërës, është shumë më i zhvilluar te njerëzit se sa te kafshët më të larta, ndërkohë që, te vetë njerëzit, për arsye biologjike, siç besonte ai gabimisht, dëshira seksuale është më e dobët te gratë se sa te burrat. Për këtë arsye, si dhe për shkak se gratë janë subjekt i kërkesave dhe standardeve morale më rigoroze në familje e në shoqëri, Frojdi mendonte se neurozat i gjejmë më shpesh te gratë, ndërsa perversitetin kryesisht te burrat.
Frojdi e mbyllte esenë e tij me pyetjen: A ia vlen morali ynë seksual ‘i qytetëruar’ saktificat [neurozat] që ai imponon mbi ne? Vetë Frojdi nuk mundi t’i jepte dot përgjigje kësaj pyetjeje pasi e kishte “të pamundur të gjente një balancë mes përfitimeve dhe humbjeve” të një morali të tillë.
Si mjek, Frojdi mendonte se nuk i përkiste atij të propozonte reformimin e sistemit shoqëror ekzistues. Ai besonte se nuk është detyra e psikanalizës që ta shpëtojë botën por, sidoqoftë, duke evidentuar dhe argumentuar dëmin që shkakton moraliteti seksual i shoqërisë në shtimin e sëmundjeve nervore, ai vetë e konsideronte një reformim të tillë të shoqërisë si “të domosdoshëm” dhe e mbështeste atë.
Eros dhe Thanatos
Në vitet e fundit të jetës Frojdi nisi të besonte se vetëm instinkti jetësor nuk mjafton për të shpjeguar tërë sjelljen njerëzore. Me botimin e librit të tij Përtej principit të kënaqësisë, më 1920, ai erdhi në përfundimin se, të gjitha instinktet që drejtojnë sjelljen e çdo individi mund të ndahen në dy kategori të mëdha.
Njëra kategori janë instinktet e jetës, që përbëjnë forcën jetësore. Këto instinkte, që Frojdi i barazonte me instinktin seksual (Eros), janë esenciale për mbijetesën e çdo individi. Përmes tyre arrihet, nga njëra anë, plotësimi i nevojave tona bazë, si shuarja e etjes, të ushqyerit, evitimi i dhimbjeve dhe nevoja për kënaqësi seksuale dhe, nga ana tjetër, nevoja për vazhdimësinë e species sonë humane. Energjia e krijuar nga instinktet e jetës është pikërisht libido. Emocionet pozitive (afeksioni apo dashuria), veprimet shoqërisht të dobishme dhe bashkëpunimi shoqëror janë gjithashtu të lidhura me instinktet e jetës sepse ato i shërbejnë si mirëqenies individuale, ashtu edhe bashkëjetesës në harmoni mes anëtarëve të një shoqërie të shëndetshme.
Në kategorinë e dytë ai përfshin instinktet të vdekjes (Thanatos). Frojdi nisi të fokusohej në këto të fundit. Ai besonte se njerëzit, përgjithësisht, i kanalizojnë instiktet e vdekjes jashtë tyre. Sjellja agresive dhe dhuna, fjala vjen, shkaktohen prej instinkteve të vdekjes. Sidoqoftë, ndonjëherë, këto instinkte shkatërrues mund të drejtohen së brendshmi, çfarë shpie në dëmtim të vetvetes ose në vetëvrasje.
Nuk mund të themi dot nëse këtë ide Frojdi e huazoi nga Empedokli, filozofi i lashtë nga Agrigjenta, që ishte muza e tij—ashtsu siç Herakliti ishte për Jungun—apo nëse ai e zhvilloi atë në mënyrë të pavarur nga filozofi i lashtë. Mbi këtë çështje ka pasur e ka diskutime të shumta. Empedokli besonte në ekzistencën e dy forcave themelore të kundërta: Dashuria (Eros) dhe Urrejtja (Polemos), pse Philia dhe Neikos, të cilat janë përkatësisht përgjegjëse për ndërtimin dhe shkatërrimin e botës. Eros është harmoni, balance, bashkim; Naikos ndan, përçan, shkatërron. Sipas tij, këto forca janë të pavarura prej njëra-tjetrës dhe veprojnë në intervale si forca përjashtuese. Kur vepron dashuria, të gjithë elementet funksionojnë në harmoni e paqe duke formuar një sferë të madhe; kur mbizotëron urrejtja, çdo gjë ndahet, shpërbëhet, shkatërrohet.
Vetë Frojdi pohonte se doktrina e Empedoklit dhe doktrina e tij janë të ngjashme. “Dikush mundet madje të tundohet t’i konsiderojë këto dy teori si identike”, shkruante ai. Sipas tij, “Philia dhe Neikos janë—në emër dhe më funksion—ekuivalentet e dy rrënjëve tona primitive: dashuria dhe urrejtja. Njëra përpiqet të përfshijë në njësi gjithnjë e më të mëdha gjithçka që ekziston; tjetra kërkon të shpërndajë e të shkatërrojë kombinimet dhe strukturat që ka ndërtuar e para”.
Frojdi vuri në dukje se ata njerëz që përjetojnë një ngjarje traumatike shpesh e rikrijojnë atë eksperiencë. Prej këtej, ai erdhi në përfundimin se njerëzit kanë një dëshirë të pandërgjegjshme për të vdekur, por instinktet e jetës bëjnë që ta përmbajnë këtë dëshirë. Ndërsa në fazën e hershme të formulimit të teorisë së tij psikanalitike, siç kemi vene në dukje më sipër, Frojdi besonte se Eros kundërshtohej nga forcat e egos, pjesës racionale të psikikës që ndërmjetëson mes dëshirave instinktive dhe kufizimeve morale të superegos, më vonë ai nisi të besonte se instinktet jetësorë kundërshtohen nga instinkti vetëshkatërrues i vdekjes, Thanatos.
Sipas tij, Eros, si një forcë e fuqishme, e nxit substancën jetësore përtej gjendjes së ekuilibrit të vet, krijon tension dhe turbullim. Pas kësaj force instinktive vepron një instinkt tjetër, “shumë më i rëndësishëm”, instinkti i vdekjes, që shprehet në tendencën për ta reduktuar të gjallën në një substancë pa jetë, në asgjë, në Nirvana.
Sipas këtij koncepti, jeta nuk është gjë tjetër veçse një prishje e heshtjes së përjetshme, e asgjësë. Edhe pse vetë instinkti i vdekjes nuk mund të perceptohet, sipas Frojdit, shfaqjet e tij janë shumë të dukshme dhe, prandaj, nuk mund të nënvleftësohen. Njerëzit vazhdimisht shprehin tendenca vetshkatërruese dhe janë këto tendenca ato që shpjegojnë, fjala vjen, ndjenjën e pavetëdijshme të fajit, të cilën e konsiderojmë si një nevojë për ndëshkim. “Qëllimi i jetës është vdekja” (The goal of all life is death”, shkruante Frojdi.
E pandërgjegjshmja te ne
John Kihlstrom jo krejt pa të drejtë shkruan se, “ndërsa Koperniku provoi se Toka nuk ndodhet në qendër të universit dhe Darvini argumentoi se njerëzit e kanë origjinën nga kafshë ‘më të ulta’, Frojdi zbuloi se eksperienca, mendimi dhe veprimi njerëzor përcaktohen jo nga racionaliteti ynë i ndërgjegjshëm, por nga forca irracionale jashtë vetëdijes dhe kontrollit tonë të ndërgjegjshëm—forca që mund të kuptoheshin e kontrollohen vetëm nga një proces i gjerë terapeutik, që ai e quajti psikanalizë”.
Frojdi besonte se e pandërgjegjshmja te njeriu nuk mund të mbetet e panjohur, pasi qeniet njerëzore nuk mund të ruajnë asnjë sekret. Njerëzit e zbulojnë botën e tyre të brendshme më të thellë përmes veshjes së tyre, përmes lëvizjeve e gjesteve që bëjnë në mënyrë të pandërgjegjshme. Me çfarëdo që ne bëjmë, në mënyrë shumë herë të pavetdijshme, ne shprehim gjendje shpirtërore ose emocionale dhe mendime, të cilat, njerëzit që kanë sy të shohin dhe veshë të dëgjojnë i kuptojnë.
Të paktë janë sot ata e kundërshtojnë idenë mbi ekzistencën e të pandërgjegjshmes (unconscious mind) në veprimet njerëzore, një fushë studimesh kjo shumë e rëndësishme jo vetëm në neuroshkencë dhe në psikologjinë eksperimentale, por edhe në letërsi e në arte. Sigurisht, ne kemi mësuar dhe dimë sot shumë më tepër sa i përket trurit të njeriut dhe funksionimit të tij nga sa dinin Frojdi dhe shkenca një shekull e ca më parë, por Frojdi ka meritën se e nisi kërkimin në këtë fushë.
Megjithë vëllimin e madh dhe saktësinë e njohurive që ofron sot neuroshkenca, të dhënat e saj ende nuk është bërë e mundur të organizohen e përgjithësohen për të na dhënë një teori koherente e të kënaqshme mbi mendjen, trurin dhe rolin e tyre në sjelljen njerëzore. Dhe, për aq kohë sa shkenca nuk do të jetë në gjendje të na ofrojë një paradigmë të tillë që, më në fund, do e bënte të panevoshëm Frojdin, argumenton John Horgan, “Freud do të mbetet mes nesh”.
Shekulli i pasikanalizës?
Pothuajse gjatë gjithë shekullit të 20-të vepra e Frojdit ndikoi më shumë se çdo gjë tjetër në mënyrën se si njerëzit mendonin për seksualitetin. Ai, më shumë se kushdo tjetër para tij, ndryshoi perceptimin publik mbi seksin. Në fakt, paradigma e re që ai krijoi bëri që njerëzit ta shohin seksin të lidhur ngushtë thuajse me çdo gjë tjetër në jetën e tyre. Duke i vendosur dëshirën seksuale dhe perversitetin seksual në një kontekst “shkencor”, Frojdi e çliroi seksualitetin nga konteksti përgjithësisht fetar që fokusohej në aspektin e tij si “degjenerim moral” dhe si sjellje kriminale.
Psikanaliza e shndërroi seksin nga një subjekt anësor diskutimesh, në fokusin e debatit kulturor e shkencor. Me pikëpamjet e tij, Frojdi u mundësoi njerëzve që të ndiheshin më mirë me seksualitetin e tyre dhe ta shihnin atë si të ndarë nga identiteti i tyre kryesor si qenie humane. Me fjalë të tjera, nëse përdor një shprehje metaforike të W. Bertram Wolfe, Frojdi ishte ai që “e gjeti seksin një jetim të braktisur në kasolle dhe e bëri atë një mysafir të nderuar në dhomën e miqve”.
Edhe pse Frojdi e shihte qëllimin e psikanalizës në çlirimin e seksualitetit human, ai besonte se seksualiteti nuk duhet lënë absolutisht i lirë, jashtë çdo kufizimi. Përkundrazi, sipas tij, seksualiteti duhet venë nën një lloj të ri kontrolli racional, ngaqë asnjë qenie njerëzore nuk duhet të dominohet nga impulset e veta seksuale.
Frojdi la gjurmën e vet në historinë kulturore e shkencore të shekullit të 20-të, aq sa Michael Roth, një ekspert i njohur i tij, është shprehur se, nëse shekulli i 20-të ishte “shekulli amerikan”, ai mund të konsiderohet, gjithashtu, edhe si “shekulli i psikanalizës dhe i Sigmund Frojdit”.
Is Freud Dead?
Nuk duhet të habitemi pse, shpesh herë, Frojdi dhe Marksi përmenden bashkë si dy mendimtarët më gjenialë që u përpoqën t’i jepnin një shpjegim shkencor jetës së shoqërisë, edhe pse, në fakt, teoritë e tyre ndryshojnë shumë nga njëra-tjetra. Qysh në mesin e viteve 1920 në Europë filloi të besohej gjerësisht se me Frojdin, në shoqërinë njerëzore kishte ndodhur diçka shumë e rëndësishme. Siç do të shkruante më vonë Wilhelm Reich në një prej librave të tij, “seksualiteti u bë i ndërgjeshëm për veten te personi i Sigmund Frojdit, njëlloj sikurse ekonomia filloi të ndërgjegjësohej për veten e vet te personi i Karl Marksit”.
Në gjysmën e parë dhe deri aty nga fillimi i gjysmës së dytë të shekullit të 20-të psikanaliza ishte bërë dominuese jo vetëm në botën akademike, në psikologji dhe në profesionet që lidhen me shëndetin, por edhe në art, në letërsi, në filozofi, në antropologji, në fushën e së drejtës, të politikës, të arsimit e në shumë fusha të tjera, veçanërisht në Europën Perëndimore dhe në Shtetet e Bashkuara. Pas asaj kohe prestigji dhe ndikimi i saj në radhët e komunitetit akademik e intelektual ra ndjeshëm. Gradualisht, pikëpamjet e Frojdit dhe vetë psikanaliza e humbën grishjen dhe rëndësinë që kishin pasur në gjysmën e parë të hekullit të 20-të.
Në vitet 1980, me dukurinë e ashtuquajtur “Freud wars”—një debat akademik virulent mes psikanalistësh, filozofësh dhe historianësh lidhur me legjitimitetin e teorisë së Frojdit, debat që vazhdon edhe në ditët tona, nxori në pah shumë nga dobësitë e saj. Në nëntor të vitit 1993, revista Time, në kopertinën e saj shtroi pyetjen: “Is Freud Dead?”, së cilës iu dhanë shumë përgjigje afirmative. Pak a shumë në të njëjtën kohë The New York Review of Books, që deri atëherë kishte qenë një simpatizante e psikanalizës, botoi disa artikuj të gjatë që e dëmtuan mjaft reputacionin e Frojdit.
Në vitin 1996, revista Psychological Science, organi zyrtar i Shoqatës për Shkencën Psikologjike, botoi një artikull që vinte në përfundimin se, “nga pikëpamja shkencore apo terapeutike, thuajse asgjë nuk mund të thuhet në favor të krejt sistemit frojdian, ose për ndonjë prej dogmave të tij”. Në atë kohë—dhe akoma më shumë sot—pati autorë që e konsideruan dhe e konsiderojnë psikanalizën si një “mitologji të maskuar si shkencë”.
Frederic Crews, autori i artikullit të sipërpërmendur, e cilëson teorinë e Frojdit jo si një teori shkencore, por si “një varg hipotezash dhe idesh, në pjesën më të madhe të patestuara, që nuk i janë nënshtruar asnjëherë një vlerësimi rigoroz”. “Nëse gabimet e saj”, pohon ky autor, “do synohej të korrigjoheshin, e tërë doktrina e tij mund të rrëzohej”.
Vështirë se gjen sot ndonjë disiplinë akademike që do e kondiseronte Frojdin si një burim të besueshëm pasi, si një paradigmë kërkimore, teoria e tij është thuajse e diskredituar. Por, ndërsa për psikologjinë Frojdi është kryesisht një figurë historike—një figurë madhore por, sidoqoftë, e tejkaluar—ai studiohet me interes si një shkrimtar dhe stilist i jashtëzakonshëm, kryesisht në departamentet e gjuhësisë e të letërsisë.
John Kihlstrom, një studiues i njohur i psikanalistit të shquar, argumenton se Frojdi jetoi e krijoi në një periudhë historike të veçantë dhe teoritë e tij, të aplikuara në kontekstin kulturor europian, mund të kenë qenë deri diku të vlefshme në fundin e shekullit të 19-të. Por, shkruan ai, “nga këndvështrimi shkencor, psikanaliza klasike frojdiste është sot e vdekur, qoftë si një teori e mendjes, qoftë edhe si një mënyrë terapie…pasi asnjë evidencë empirike nuk i mbështet supozimet e veçanta të saj. Sipas këtij autori, Frojdi sistematikisht i keqinterpretoi faktet empirike mbi të cilat u mbështet për të argumentuar teoritë e tij mbi të pandërgjegjshmen dhe seksualitetin infantil.
Drew Westen ndan të njëjtin mendim. Për këtë autor, të thuash se motivet e pandërgjegjshëm luajnë një rol në sjelljen tonë është një gjë, por është një gjë krejt tjetër të thuash se çdo mendim dhe veprim i yni motivohen nga instinktet e shtypur seksualë dhe agresivë. Carl Glymour, nga ana e vet, pohon se Frojdi nisi të gabojë kur u shkëput nga shkenca, dikur mes viteve 1900 dhe 1910, koha kur ai hoqi dorë nga koncepti i metodës shkencore që kishte përdorur deri atëherë si një fiziologjist dhe iu përkushtua i tëri çështjeve të seksualitetit dhe eksperimenteve të parëndësishmeëm për zhvillimin e etiologjive të tij seksuale. Shumë ide të rëndësishme të Frojdit, si ajo mbi trinomin id/ego/superego dhe analizat për shpjegimin e ëndrrave, sot konsiderohen anakronike. tepër sempliste dhe nuk shërbejnë më për trajtimin e çështjeve që kanë të bëjnë me shëndetin mendor. Po kështu, metodat terapeutike të Frojdit janë të tejkaluara nga metodologjitë e reja që përdoren sot në psikoterapi.
Edhe pse shumë prej ideve të tij vazhdojnë të na intrigojnë, ato nuk gjejnë mbështetje empirike. Për shembull, ideja se djemtë tërhiqen seksualisht nga nënat dhe i urrejnë baballarët e tyre nuk gjen asnjë mbështetje në realitet. Po kështu, nuk ka asnjë provë shkencërisht të verifikueshme që id, ego ose superego të kontrollojnë psikikën njerëzore. Nga ana tjetër, shumë nga pikëpamjet e Frojdit për gratë dhe seksualitetin e tyre “pasiv” sot janë tërësisht të papranueshme.
Robert Mathews vë në dukje se fokusimi i vazhdueshëm i Frojdit te seksualiteti dhe pretendimi i tij se kishte mundur të zbulonte mënyrën për shpjegimin e ëndrrave duken sot po aq patologjike sa edhe gjendjet që ai pretendoi se i kuronte. Sidoqoftë, thotë ky autor, ideja e tij mbi rolin e së pandërgjegjshme në veprimet njerëzore mbetet e pakundërshtueshme dhe, në saje të metodave e të teknologjive të reja të skanimit të trurit (brain imagining technologies), kjo ide është bërë sot fokusi i kërkimeve shkencore në fushën e psikologjisë eksperimentale.
Freud is Dead! Long Live Freud!
Dihet se një pjesë e mirë e kërkimeve në psikologji dhe psikanalizë sot ende mbështeten në disa prej ideve origjinale të Frojdit. Edhe pse këto fusha kërkimesh janë zgjeruar mjaft dhe kërkimi thellohet gjithnjë e më shumë, duke i përgënjeshtruar e bërë të pavlefshme shumë nga idetë e Frojdit, meritat e tij nuk mund të mohohen. Në fund të fundit, kjo është mënyra se si shkenca dhe dituritë tona mbi realitetin dhe vetë njeriun kanë përparuar deri më sot. “A do të mundemi ndonjëherë të zbulojmë një paradigmë kaq të fuqishme sa të na bëjë ta harrojmë Frojdin? Një paradigmë që do të kënaqë dëshirën dhe nevojën tonë për të kuptuar se cilët jemi?”, pyet John Horgan, duke i dhënë këtë përgjigje pyetjes së tij: “Unë shpresoj që jo, pasi të jesh njerëzor do të thotë të përjetosh një krizë identiteti. Më duket se Frojdi e ka thënë diku këtë”.
Sot, 85 vite pas vdekjes së tij, Frojdi mbetet jo thjesht një burim referimi, si the father of modern psychology, por edhe një personalitet i fuqishëm, teoritë e të cilit mbi lidhjet mes së ndërgjegjshmes dhe të pandërgjegjshmes në mendjen tonë, mbi individin dhe shoqërinë etj., janë po kaq të njohura sa edhe një shekull më parë. Ndoshta jo aq me ndonjë prej teorive të tij, se sa me mënyrën e tij të të menduarit, që bashkoi në një të vetme letërsinë, kulturën dhe shkencën, Frojdi çeli rrugë të reja për të kuptuarit e botës. Në fakt, edhe nëse nuk është plotësisht e saktë, nuk është as tërësisht e gabuar të pohojmë se Frojdi nuk ishte vetëm një fiziolog e një psikolog, por edhe i pari teoricien ndërdisiplinor i natyrës njerëzore, që psikanalizën e shndërroi në një disiplinë ekumenike, me kufij të hapur në shumë drejtime, duke bashkuar në një natyrën, kulturën dhe të gjitha fushat e jetës intelektuale. Në ditët tona nuk ka më mendimtarë të tillë. Sot ka specialistë dhe ekspertë që kërkojnë rezultate të sigurta, por rrallë gjen ndonjë dijetar vizionar që të integrojë dijen e akumuluar, duke marrë përsipër edhe riskun e të gabuarit.
Trashëgimia dhe influenca e Frojdit e kanë tejkaluar shkencën dhe idetë e tij janë bërë tashmë pjesë integrale e kulturës perëndimore, po aq, ndoshta, sa edhe vepra e Shekspirit. “Edhe në një botë pa depresion dhe pa skizofreni”, shkruan Horgan (2019), “ne përsëri do i kthehemi Frojdit duke u përpjekur t’u gjejmë kuptim jetëve tona, njëlloj siç kthehemi te Shekspiri dhe Jane Austen”.
Fakti që teoritë më shumë se njëqindvjeçare të Frojdit janë provuar sot se nuk qëndrojnë, nuk do të thotë se ato nuk janë më të rëndësishme. Në këtë kuptim, thotë psikanalisti i njohur Marks Solms, Freud nuk dallon shumë nga Njutoni. George Dvorsky, nga ana e vet, shkruan: “Duaje ose urreje atë, nuk ka dyshim se Sigmund Frojdi ishte një gjigand në fushën e tij. Kur bëhet fjalë për ndikimin e tij në psikologji, në psikanalizë dhe në teorinë e njohjes, shpesh pranohet se në këto fusha ai nisi një revolucion; me Frojdin, [ashtu si me çdo revolucion], është si të thuash para dhe pas tij”.
Me teoritë e tij, shkruan John Kihlstrom, “Frojdi ndryshoi mënyrën se si ne e shohim veten tonë si dhe vokabularin me të cilin ne kuptojmë veten tonë dhe të tjerët”. Shumë shpesh, për të mos thënë thuajse çdo ditë të jetës sonë, pa e kuptuar as vetë, ne përdorim terma që e kanë orgjinën pikërisht në veprat e tij. “Para se dikush të hapë një tekst psikologjie”, vijon ky autor, “ai di ndërkohë diçka mbi egon dhe superegon, mbi atë që Frijdi e quante penis envy…mbi mankthin e kastrimit dhe kompleksn e Edipit”. Në këtë vështrim, Kihlstrom, ndoshta jo pa të drejtë, thotë se, “ndikimi i Frojdit në kulturën moderne ka qenë më i madh e më jetëgjatë se sa ndikimi i kujtdo tjetër”.
Freud is Dead! Long Live Freud!
(Vijon nesër)
Burimi
