20 janari i vitit 1990, një moment historik vendimtar në rrugën e pavarësisë së Azerbajxhanit
Nga Anar HuseynovAmbasadori i Azerbajxhanit në Shqipëri
20 janari i vitit 1990 është një moment historik vendimtar në rrugën e pavarësisë së Azerbajxhanit. Zyrtarisht e shënuar si Dita e Zisë Kombëtare, është edhe një ditë krenarie kombëtare për vendin, duke u bërë simbol i vullnetit të palëkundur në emër të pavarësisë kombëtare dhe lirisë së popullit tonë. Kjo ngjarje epokale shënoi një pikë kthese në rivendosjen e pavarësisë kombëtare. Ishte tragjedia e janarit që e ktheu një lëvizje nacionalçlirimtare në një realitet politik dhe i dha shtysë të fortë popullit të Azerbajxhanit për të luftuar për pavarësi.
Masakra e popullatës civile të Bakut më 20 janar u krye me udhëzimin e qeverisë sovjetike të asaj periudhe për të shtypur protestën e drejtë të popullit të Azerbajxhanit për të parandaluar zgjerimin e lëvizjes çlirimtare në Azerbajxhan dhe më gjerë. Për këtë arsye, trupat e Bashkimit Sovjetik që numëronin më shumë se 20.000 persona, hynë në Baku natën e 19-20 janarit 1990 dhe Ushtria Sovjetike, pa shpallur gjendjen e jashtëzakonshme, filloi operacionet ushtarake kundër popullit civil të Azerbajxhanit. Masakra brutale u krye mbi popullsinë paqësore dhe qindra njerëz u vranë, u plagosën dhe u zhdukën.
Rrënjët e tragjedisë së janarit datojnë në vitin 1988, kur përpjekjet për të aneksuar ish-rajonin e Nagorno-Karabakut të Azerbajxhanit nga Armenia, dhe një valë tjetër e dëbimit të azerbajxhanasve nga tokat e tyre historike në Armeni po merrnin vrull. Për shkak të përkeqësimit të konfliktit të Nagorno-Karabakut, lëvizja kombëtare u rrit në Azerbajxhan dhe situata në vend u tensionua. Populli i Azerbajxhanit u irritua nga pretendimet territoriale dhe aktet agresive të Armenisë, të mbështetura nga disa zyrtarë të atëhershëm sovjetikë kundër Azerbajxhanit. Që nga viti 1988, lëvizja kombëtare për liri u rrit. Duke protestuar kundër kësaj politike të BRSS (Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike), mijëra njerëz morën pjesë në demonstrata gjatë gjithë ditës në sheshin qendror dhe në rrugët e Bakut.
Por udhëheqja sovjetike kreu një krim të tmerrshëm kundër popullit azerbajxhanas, në vend që të parandalonte këto tensione në rritje. Mihail Gorbaçov, i pari dhe i fundit presidenti i BRSS, i cili u nderua me Çmimin Nobel për Paqe në të njëjtin vit 1990, në fakt ishte ithtari kryesor i konflikteve të armatosura dhe masakrave brenda Bashkimit Sovjetik. Ai ishte një mbështetës i vendosur i separatizmit armen në Nagorno-Karabak dhe aneksimit të këtij territori Armenisë.
Si rezultat i tubimit ushtarak, zyrtarisht u vranë 131 persona. Jozyrtarisht shifrat rriten në të paktën 300 vetë, dhe ndoshta më shumë. Edhe sot e kësaj dite, 35 vite më vonë, e vërteta nuk dihet, pasi me sa duket shumica e dokumenteve u konfiskuan dhe u kthyen në Moskë nga Ushtria Sovjetike kur u bë e qartë se BRSS ishte në prag të kolapsit. 744 persona mbetën të plagosur rëndë, 4 të zhdukur, 400 të arrestuar. Pas shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme, 21 persona të tjerë u vranë në Baku, 26 u qëlluan në qytetet Neftçala dhe Lankaran. Banorët e Azerbajxhanit e quajnë këtë tragjedi “Janari i Zi”, që nënkupton masakrën e civilëve që ndodhi gjatë këtyre ditëve. Meqenëse zyrtarët sovjetikë kanë deklaruar publikisht se qëllimi i ndërhyrjes së trupave sovjetike ishte parandalimi i përmbysjes së qeverisë sovjetike të Republikës së Azerbajxhanit nga lëvizja kombëtare, dënimi që iu bë Bakut nga ushtarët sovjetikë mund të ishte menduar si një paralajmërim për lëvizjet çlirimtare, jo vetëm në Azerbajxhan, por edhe në Republikat e tjera të Bashkimit Sovjetik.
Masakra e përgjakshme që ndodhi në Baku në janar të vitit 1990, tregoi thelbin gjakatar antihumanist të regjimit totalitar sovjetik, kur forcat e armatosura të Bashkimit Sovjetik, u përdorën edhe një herë kundër lëvizjes çlirimtare dhe pavarësisë së popullit. Kjo ishte “metoda e besueshme” e Bashkimit Sovjetik për shtypjen e lëvizjeve çlirimtare, e aplikuar kundër kryengritjes hungareze në vitin 1956 dhe Pranverës së Pragës në vitin 1968. Veprimi ndëshkues i forcave të armatosura sovjetike në Baku në janar të vitit 1990, përmasat e tij, mizoria, numri i viktimave njerëzore, tejkaloi ngjarjet në Tbilisi, Vilnius, Riga e kështu me radhë. Këto ishin konvulsionet e fundit të perandorisë sovjetike të vjetëruar.
20 janari ishte sprova e parë dhe fitorja morale në rrugën që e çoi kombin drejt pavarësisë, drejt rikthimit të ideve nacionalo-shpirtërore.
“Janari i Zi” doli të ishte fillimi i fundit të sundimit sovjetik në Azerbajxhan dhe hapi rrugën për shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik. Pavarësisht ngjarjeve të përgjakshme në Baku, dita e 20 janarit 1990 u bë një faqe heroizmi në historinë e luftës për pavarësi dhe integritet territorial të Azerbajxhanit.
Në këtë kohë vërtet vendimtare për republikën dhe kur Azerbajxhani ishte ende pjesë e Bashkimit Sovjetik, duke vënë në rrezik jetën e tij, Udhëheqësi Kombëtar i Azerbajxhanit, Heydar Aliyev, mbajti fjalimin e tij të famshëm në Moskë, në të cilin ai e quajti vendimin e udhëheqjes supreme sovjetike për të dërguar trupat në Baku, si akt “çnjerëzor, antidemokratik dhe antikushtetues” dhe kërkoi që “të gjithë ata që u përfshinë në tragjedi të ndëshkoheshin”. Më pas vendimi për vlerësimin e parë politiko-ligjor të tragjedisë së 20 janarit, u miratua nga Parlamenti i Azerbajxhanit me iniciativën e tij.
“Janari i Zi” është regjistruar përgjithmonë në historinë e vendit si një ditë lufte heroike në emër të lirisë dhe integritetit territorial të Azerbajxhanit të pavarur, modern, demokratik dhe të begatë. Dita që çoi në humbje të rënda dhe në vrasjen e njerëzve të pafajshëm, nxori në pah gatishmërinë për luftë, krenarinë e njerëzve, të cilët, duke mos duruar politikën e pabesë të udhëheqjes së Bashkimit Sovjetik ndaj Azerbajxhanit, ngritën zërin për të fituar lirinë dhe pavarësinë.
Duke kaluar në këtë rrugë të përgjakshme, Azerbajxhani fitoi pavarësinë e tij, por kostoja ishte e lartë – 20 për qind e territorit tonë u pushtua si rezultat i agresionit armen, i cili kaloi në operacione ushtarake aktive.
Udhëheqja sovjetike vazhdoi të minonte rivendosjen e shtetit të pavarur dhe demokratik, duke mbështetur agresionin ushtarak të Armenisë kundër Azerbajxhanit. Kjo mbështetje rezultoi në pushtimin e 1/5 të territoreve të njohura ndërkombëtarisht të vendit tonë. Përveç kësaj, Armenia ka kryer një politikë spastrimi etnik kundër azerbajxhanasve. Si rezultat, më shumë se një milion azerbajxhanas u gjendën në pozitën e refugjatëve dhe personave të zhvendosur brenda vendit. Këto veprime, pa dyshim, janë shkelje masive e të drejtave themelore të popullatës civile.
Azerbajxhani gjithmonë ka mbrojtur zgjidhjen paqësore të këtij konflikti. Pavarësisht gati 30 vitesh negociata të ndërmjetësuara nga bashkëkryesuesit e Grupit Minsk të OSBE-së, asnjë rezultat nuk është arritur. Vitet e fundit, Armenia ka shkatërruar qëllimisht procesin e negociatave, duke kërcënuar Azerbajxhanin me një luftë të re për territore të reja. Në shtator 2020, Armenia filloi një sulm ushtarak në shkallë të gjerë në Azerbajxhan. E mundur plotësisht në luftën dyzetekatër ditore, Armenia u detyrua të tërhiqte pjesën e mbetur të trupave të saj nga pjesët e tjera të territoreve të pushtuara të Azerbajxhanit duke nënshkruar një akt kapitullimi më 10 nëntor 2020. Vetë Azerbajxhani siguroi zbatimin e rezolutave të Këshillit të Sigurimit të OKB-së për ish-konfliktin. Në shtator 2023, pas një operacioni një ditor anti-terror, Azerbajxhani rivendosi sovranitetin e tij në të gjitha territoret e tij të njohura ndërkombëtarisht. I ashtuquajturi “konflikti i Nagorno-Karabakut” ka hyrë në histori. Ky zhvillim nuk është vetëm një moment historik i rëndësishëm në historinë e Azerbajxhanit të pavarur, por edhe një kusht jetik për paqen e qëndrueshme, bashkëpunimin dhe marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë në rajon.
Azerbajxhani po përpiqet të nënshkruajë një marrëveshje paqeje me Armeninë bazuar në njohjen e integritetit territorial të njëri-tjetrit, përcaktimin dhe demarkacionin e kufijve shtetërorë dhe hapjen e të gjitha komunikimeve për bashkëpunim të plotë në rajon.
Burimi
