Dy orë para se ta vrisnin, Papa Kristo Negovani i shkruante një miku të tij në Rumani, se tri herë e kishin gjykuar dhe orë e çast e kërcënonin për shkakun e gjuhës shqipe, por kujdesi i tij s’ishte aq të ruante veten sesa të përhapte shkrimet e tij dhe të forconte lëvizjen kombëtare shqiptare: “Merrni edhe këto vjersha. Ngutem t’i dërgoj sa kam shkruar se mos mbeten, ndëqoftëse ndërrojmë jetën, pas mënyrës që u thashë”
Gjatë revolucionit kulturor të shqiptarëve për çeljen e shkollave shqipe nga fundi i shek. XIX dhe fillimet e shek. XX, janë vrarë nga turqit dhe grekët shumë mësues që hapën mësonjëtoret e para në gjuhën shqipe.
Një nga këta mësues që u masakruan nga grekët ishte edhe Papa Kristo Negovani, i cili lindi në vitin 1875 në fshatin Negovan që ndodhet afër Kosturit (Kastoria) rrugës për në Edesa. Sot ky fshat quhet Flamuria. Në fshatin e lindjes Papa Kristo mbaroi shkollën fillore në gjuhën greke duke vazhduar më tej gjimnazin në Athinë. Pas tre viteve studimesh në Athinë ai i braktis ato për arsye sepse një çetë kusarësh gjatë grabitjes së shtëpisë së tyre i vranë babanë. Pasi u kthye në vendlindje papa Kristo filloi punë në shkollën greke të fshatit. Vitet shkonin dhe mësues Kristo Negovani shikonte se si brezi i ri në fshat po edukohej me kulturë dhe gjuhë greke, duke humbur traditat dhe gjuhën e mëmës, shqipen. Në ato vite greqizimi i shqiptarëve po shtrihej në të gjitha trevat që banoheshin nga popullsia shqiptare. Ky greqizim përhapej në forma të ndryshme si në arsim, në kishë dhe politikë administrative. Edhe pse Papa Kristo ishte i edukuar në shkollat greke, edhe pse paguhej nga shteti grek për mësimin që jepte në shkollën e fshatit, të tëra këto nuk kishin ndikuar në zemrën e tij për të dashuruar kulturën dhe gjuhën e huaj greke. Gjatë mësimit të gjuhës greke në shkollën e katundit të tij ai u thoshte nxënësve: “Përmbi çdo gjë gjuha shqipe ishte ajo që duhej mësuar, sa më parë”. Me një vullnet dhe guxim djalërie ai vendosi të hapte shkollat e para në disa fshatra që banoheshin nga shqiptarët për rreth Kosturit dhe Follorinës. Shkrimin e gjuhës shqipe me Alfabetin e Stambollit, Kristo Negovani e kishte mësuar në Rumani, ku kishte punuar marangoz për tre vite. Ato vite ishte lidhur edhe me shoqatën “DRITA” dhe me disa anëtarë të shoqatës “DJALËRI” të Stambollit. Më 1897 u shugurua prift në fshatin e tij. Ky dalë i ri që për hir të çështjes kombëtare u bë prift do jetë pararendësi i frymëzimit për themelimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Kisha dhe shtëpia e papa Kristos u bënë vatrat e para ku mësohej gjuha shqipe, por kjo gjë nuk u pëlqeu grekëve të cilën e kërcënuan disa herë. Ishte një natë e errët e 12 Shkurtit të vitit 1905. Mësonjësi Kristo Negovani po shpërndante naforën në kishë, një grup njerëzish të panjohur e rrëmbyen dhe e shpunë jashtë fshatit. Në errësirë të dërguarit e Dhespot Fotit filluan ta masakronin Papa Kriston me sopata e thika. Pasi e copëtuan trupin, i prenë kokën për t’ia dërguar porositësit të kësaj vrasje. Por kriminelët e dërguar nga Athina nuk u ndalën me kaq, po atë natë ata i vranë dhe të vëllanë, Theodhos Negovanin i cili edhe ky përhapte shkollën në gjuhën shqipe. Atdhetarët shqiptarë kudo që ishin u prekën shumë nga këto dy vrasje që ndodhën.Papa Kristo Negovani lindi në Negovan të Kolonjës (në anën lindore të Gramozit, sot Greqi). Arsimin fillor e mori në vendlindje dhe shkollën e mesme e vazhdoi në Athinë.
Kur u vendos për disa kohë në Rumani, ai punoi duke ushtruar profesionin e drugdhendësit. Në atmosferën e shoqërive atdhetare shqiptare, ai u bë pjesë e shoqërisë së shqiptarëve “Shpresa”, duke u angazhuar në veprimtaritë e saj. Më 1897, pasi u kthye në vendlindje iu kushtua tërësisht lëvrimit të gjuhës shqipe, lirisë e pavarësisë së vendit.
Me librat shqip, të sjellë në Negovan, hapi fshehtas shkollën e parë shqipe për bashkëfshatarët e tij dhe me interesimin e tij u dërguan vajzat e para nga Negovani në shkollën shqipe të vashave në Korçë. Papa Kristo Negovani, më 10 shkurt 1905, organizoi një shërbesë kishtare në gjuhën shqipe.
Dy ditë më vonë, më 12 shkurt 1905, Papa Kristo Negovani së bashku me të vëllain e tij, Papa Theodhosin, dhe tre bashkëfshatarë të tjerë u masakruan nga andartët grekë. Ai qe një ndër frymëzuesit e Kishës ortodokse autoqefale shqiptare, e cila do të bëhej realitet vetëm me Fan Nolin.
Ndër veprat letrare të Papa Kristo Negovanit, vlen të përmenden: “Istori e dhjatës vjetërë”, botuar në Bukuresht në 1899; “Bënjatë e shënjtorëvet dërgimtarë”, në Sofje më 1903 etj, si dhe shkroi e përktheu në shqip edhe përralla e shumë vjersha me karakter didaktik.
Të vetmet relike që ruhen prej klerikut dhe patriotit Papa Kristo Negavani, janë një dry i përdorur për të mbyllur shkollën e Negovanit dhe një shami me kryq, që përdorej në meshat në gjuhën shqipe prej tij. 110 vite pasi u vra nga grekët, sendet e tij, të vetmet të mbetura dhe të ruajtura deri në ditët tonë, i janë dhuruar Muzeu Kombëtar të Arsimit – Mësonjëtorja e Parë Shqipe në Korçë.
Papa Kristo Negovani u masakrua në të gdhirë të së dielës të 12 shkurtit të vitit 1905, në moshën 30-vjeçare, në kodrën e Negovanit, bashkë me të vëllanë, Papa Theodhos Negovanin dhe katër punëtorë të tjerë të përfshirë në çështjen e shkollave shqipe. Shkolla shqipe në fshatin Negovan u çel prej Papa Kristos dhe në të mësonin rreth 100 nxënës, me librat e botuar nga rilindësit./Konica.al
I sëmurë në dhe të huaj
(Vjershë e Papa Kristo Negovani, vrarë më 1905, nga komitat greke)
Të falur ndë ty drejtonj, o i dashur mëmëdhéShumicë lot po derth për ty, sa rrjedhënë përdhé;Mbulesë mbë të cilën u ndathçë që u linda,Dhëntyratë më mbajnë, ndë ligjet t’ënë u binda;Po përsëri me zemër të mir’ e të qëruarKur do të vinjë, të të shoh, ajo dit’ e uruar?
Vjetet e mi të paratë, dhê, fushë, male e pyllëNuk do t’u shoh përseri, se syt’ e mi u mbyllë.I ngreh përpjetë sytë kot, dyke luturë Zotit,Që të më lerë dhe ca, të shtonjë dit’ e motit;Ndé dhé të huaj do të vdes tani dhe përnjëherëMe pikllim, me mallëngjim dhe shum’i mjerë.
Vëllezër të dashur, të dërgjur që më patë,Që më vështruat dhembjet dhe vetëm s’më latë;Të gjithve u lutem sa që më rrini pranë,Të mos m’a lini nershënë i huaj dhê të hajëNdë mëmëdhe, ndë Shqipëri, të vdekur të m’a shpiniTë mbushen eshtrat me gas të dalë mallëngjimi
Vdekje, të mos heshtë shurdhër, fjalët të m’i dëgjonjëMë falnjë dhe ca dit’, të rronjë dhe të shkonjëI dërgjur ndë Shqipëri, atje posa të shkelnjëTë mos rronjë fare, po shpirtin të m’a mernjë
Të tjera fjalë nukë them dot, shokë, mëmëdhetarë…Për Shqipërinë mallëngjenj edhe vdes dyke qarë.
Lexo edhe:
ALBERT AJNSHTAJNI: MOS KËRKO TË JESH NJERI I SUKSESIT, POR KËRKO TË JESH NJERI I VLERAVE…
