Shqipëria bëri bujë globale në shtator 2025 kur u bë vendi i parë që emëroi zyrtarisht një ministër virtual të Inteligjencës Artificiale. Kryeministri Edi Rama e paraqiti këtë inovacion dixhital si pjesë të kabinetit të tij të katërt, duke e pozicionuar atë si një zgjidhje teknologjike për korrupsionin endemik në prokurimin publik. Megjithatë, për shumë shqiptarë, emërimi ndihet si një gjest tjetër bosh nga një qeveri që ata e kanë gjithnjë e më shumë të pabesueshëm.
Korrupsioni i nivelit të lartë vazhdon të pllakosë vendin, pavarësisht veprimeve të paprecedentë prokurorialë. Për herë të parë në tranzicionin demokratik të Shqipërisë, një Zyrë e Prokurorit të Posaçëm (SPAK), e mbështetur nga mbështetja e fortë e BE-së dhe SHBA-së, ka ngritur me sukses akuza për korrupsion kundër zyrtarëve të lartë nga shumica qeverisëse. Zëvendëskryeministri, dy anëtarë të kabinetit dhe së fundmi Erion Veliaj – kryetari i bashkisë së Tiranës dhe pasardhësi i supozuar i Ramës – janë përballur të gjithë me akuza për korrupsion dhe pastrim parash.
Pavarësisht këtyre rasteve të profilit të lartë, skepticizmi është i thellë nëse Inteligjenca Artificiale (IA) mund ta adresojë në mënyrë kuptimplote korrupsionin gjatë mandatit të katërt të Ramës. Edhe pse Partia Socialiste siguroi një tjetër fitore të thellë në maj 2025 – duke përfituar nga pushteti ekzekutiv i konsoliduar dhe një opozitë e dobësuar, ndërsa u zotua të arrinte anëtarësimin në Bashkimin Evropian brenda katër viteve – besimi publik ka lëvizur në drejtim të kundërt.
Shifrat tregojnë një histori të zymtë. Sipas Barometrit të Ballkanit 2024, vetëm 11.6 përqind e shqiptarëve shprehin besim në institucionet publike, krahasuar me mesataren e Ballkanit Perëndimor prej 24.6 përqind. Kjo shifër ka rënë me 5 përqind që nga vlerësimi i mëparshëm, kryesisht i nxitur nga perceptimet e korrupsionit, veçanërisht në sektorët e drejtësisë dhe shëndetësisë.
Reforma të shpejta, përfitime të kufizuara
Bashkimi Evropian e ka vlerësuar Shqipërinë si një “nxënës model” në negociatat e pranimit, duke përmendur përfundimin e verifikimit të shkallës së parë për gjyqtarët dhe prokurorët dhe hapjen e shpejtë të kapitujve të negociatave. Në vitin 2016, Shqipëria nisi një reformë gjithëpërfshirëse të sistemit të saj të drejtësisë, një parakusht kritik për hapjen e negociatave të pranimit pas përcaktimit të saj si vend kandidat. Kjo reformë u bë gurthemeli i përpjekjeve të Shqipërisë kundër korrupsionit gjatë dekadës së fundit, me verifikimin rigoroz të gjyqtarëve dhe prokurorëve në zemër të saj. Procesi i verifikimit ka prodhuar rezultate dramatike: afërsisht 47 përqind e magjistratëve janë larguar nga sistemi nëpërmjet shkarkimit, dorëheqjes ose mospërmbushjes së kritereve të verifikimit. Ndërsa ky rezultat nënvizoi thellësinë e korrupsionit brenda gjyqësorit, ai krijoi një çekuilibër shkatërrues. Më shumë profesionistë u larguan nga sistemi sesa hynë në të, duke çuar në mungesa akute të stafit dhe një numër gjithnjë e në rritje të çështjeve të prapambetura që i frustron qytetarët që kërkojnë drejtësi.
Ky mosfunksionim ka pasoja të thella për pritjet e publikut, me besimin në gjyqësor që mbetet kritikisht i ulët. Një incident tragjik në fillim të tetorit nxori në pah thellësinë e zhgënjimit publik: një gjyqtar në Gjykatën e Apelit në Tiranë u qëllua për vdekje gjatë një seance dëgjimore për një mosmarrëveshje të gjatë pronësore nga njëra prej palëve të përfshira në çështje. Shqetësuese, shumë përdorues të mediave sociale shprehën mbështetje për aktin, duke e parë atë si hakmarrje të justifikuar – një tregues i frikshëm se sa thellë joefikasiteti i sistemit të drejtësisë ka gërryer besimin e publikut në mjetet juridike.
Kjo krizë besimi në sistemin e drejtësisë pasqyron perceptimet më të gjera të qeverisjes në Shqipëri, duke zbuluar një paradoks shqetësues. Ndërsa reformat përparojnë dhe përpjekjet për integrim në BE përparojnë, besimi institucional vazhdon të gërryhet për shkak të korrupsionit të vazhdueshëm, polarizimit politik dhe boshllëqeve të dukshme në ofrimin e shërbimeve. Kjo kontradiktë mund të rrjedhë nga një kulturë skepticizmi post-komuniste, e formuar nga dekada të tëra dështimesh në qeverisje. Megjithatë, duhet të shërbejë si një paralajmërim urgjent: reformat e guximshme dhe të nxitura teknikisht duhet të përkthehen në përfitime të prekshme për qytetarët nëse duan të kenë ndonjë ndikim domethënës.
Pabarazitë ekonomike në rritje
Raportet ndërkombëtare konfirmojnë rritje të qëndrueshme ekonomike në Shqipëri gjatë dekadës së fundit. Midis viteve 2013 dhe 2024, PBB-ja u rrit me një normë mesatare vjetore prej 3.1 përqind, ndërsa papunësia ra në 9.4 përqind në vitin 2024. Sektori i ndërtimit dhe turizmi, të cilët u rritën pas heqjes së kufizimeve globale të COVID-19, kanë nxitur pjesën më të madhe të kësaj rritjeje.
Megjithatë, këto fitime nuk kanë arritur të ndalojnë valën e emigrimit. Shqipëria vazhdon të humbasë të rinjtë e saj, me gati një të tretën e popullsisë së saj që zgjedh të emigrojë, kryesisht në vendet e Bashkimit Evropian. Shkaku rrënjësor i këtij eksodi qëndron në politikat që kanë dështuar të sigurojnë shpërndarje të drejtë të të ardhurave dhe konkurrencë të vërtetë ekonomike.
Pabarazia ekonomike mbetet kokëfortësisht e lartë, me koeficientin Gini që luhatet midis 34 dhe 36 – megjithëse perceptimi publik sugjeron se shifra reale mund të jetë edhe më e lartë. Hendeku midis të pasurve dhe të varfërve është zgjeruar ndjeshëm që nga vitet 2010, duke krijuar një shoqëri ku prosperiteti mbetet i përqendruar në duart e një pakice.
Këto të dhëna nga Shqipëria pasqyrojnë vlerësimet më të fundit nga ekonomitë e tjera evropiane, duke përforcuar argumentin se rritja ekonomike vetëm nuk mund të shërbejë si një ilaç universal. Rritja e PBB-së nuk ka çuar në përmirësime domethënëse në cilësinë e jetës për shumicën e shqiptarëve. Ndërsa rritja ekonomike korrespondon me progresin e lartë shoqëror, rritja vetëm rezulton e pamjaftueshme – PBB-ja nuk mund ta shpjegojë plotësisht ose të ofrojë rezultate të progresit shoqëror që kanë rëndësi për qytetarët.
Rindërtimi i besimit përmes kohezionit shoqëror
Ndërsa nuk ekziston një përgjigje e vetme për sfidat e kohës sonë, Shqipëria ka nevojë për një qasje inovative ndaj kujdesit social, arsimit dhe politikës mjedisore nëse shpreson të rivendosë besimin dhe të përmirësojë perceptimet e qeverisjes. Duke u përqendruar ngushtësisht në përmbushjen e afateve legjislative të BE-së, qeveria shqiptare ka anashkaluar kohezionin social – aftësinë e një shoqërie për të menaxhuar dallimet dhe për të promovuar mirëqenien për të gjithë. Ky mbikëqyrje është në kontrast të fortë me prioritetet e vetë BE-së, ku politika e kohezionit ka shërbyer si strategjia e saj kryesore e investimeve që nga Traktati i Lisbonës në vitin 2009.
Dokumentet strategjike të qeverisë pranojnë ndikimin e pabarazive ekonomike dhe territoriale, veçanërisht midis zonave urbane dhe rurale, në kohezionin dhe përfshirjen sociale. Qasja e kufizuar në shërbimet sociale lokale vazhdon të kufizojë mundësitë për grupet vulnerabël, duke përjetësuar ciklet e përjashtimit dhe varfërisë.
Ndërsa garojnë për të përmbushur afatet e Komisionit Evropian për përfundimin e kapitujve të negociatave, autoritetet shqiptare duhet të sigurohen që ky proces reformash të garantojë përmirësime të prekshme dhe të barabarta në shërbimet publike, jo vetëm pajtueshmëri legjislative. Qytetarët duhet të shohin ndryshime reale në jetën e tyre të përditshme: gjykata funksionale, kujdes shëndetësor të aksesueshëm, arsim cilësor dhe mundësi ekonomike që shtrihen përtej kryeqytetit.
Zgjidhjet inovative si inteligjenca artificiale mund të rrisin mbikëqyrjen e prokurimit dhe të përmirësojnë ofrimin e shërbimeve për komunitetet e margjinalizuara. Megjithatë, pa një vizion të qartë dhe një lidership vendimtar të përkushtuar për të adresuar pabarazinë, nisma të tilla nuk mund të kapërcejnë ndarjet në rritje ose të garantojnë mirëqenie për të gjithë qytetarët. Një ministër virtual, sado i sofistikuar, nuk mund të zëvendësojë vullnetin e vërtetë politik për të luftuar korrupsionin dhe për të ndërtuar institucione gjithëpërfshirëse.
Komisioni Evropian gjithashtu mban përgjegjësi këtu. Ai duhet ta përdorë periudhën e monitorimit të negociatave jo vetëm për të shënuar kutitë mbi harmonizimin legjislativ, por për të promovuar në mënyrë aktive politikat e kohezionit social që japin përfitime të prekshme për qytetarët shqiptarë. Vetëm duke përforcuar vlerat thelbësore të Bashkimit Evropian – solidaritetin, barazinë dhe drejtësinë sociale – procesi i pranimit mund të bëhet kuptimplotë për shqiptarët e zakonshëm që kanë pritur dekada për ndryshime që nuk duket se do të vijnë kurrë. /Social Europe
