Stani, si njësi themelore e jetës baritore në hapësirën shqiptare, përfaqëson një nga institucionet më të lashta të organizimit ekonomik dhe kulturor. I ndërtuar zakonisht në bjeshkë e kullota të larta, ai shërbente si vendbanim i përkohshëm gjatë muajve të verës, ku barinjtë dhe familjet e tyre shpërnguleshin bashkë me bagëtinë. Studimi i staneve na lejon të kuptojmë jo vetëm mënyrën e jetesës së komuniteteve malore, por edhe strukturën shoqërore, sistemin ekonomik dhe trashëgiminë shpirtërore të tyre.
Verimi dhe dimërimiEkonomia baritore shqiptare mbështetej në dy cikle të qarta sezoniake: verimin dhe dimërimin.
Verimi shënonte ngjitjen në bjeshkë, zakonisht në muajin maj ose fillim qershori, kur bari i lartë ofronte kullotë të bollshme. Përgatitjet për verim ishin një akt i rëndësishëm ritual dhe praktik, që lidhej me begatinë e vitit.
Dimërimi nënkuptonte zbritjen e bagëtisë në ultësira ose pranë vendbanimeve të përhershme, në fund të tetorit ose nëntorit. Ky rit i lëvizjes sezonale kishte një funksion të ngjashëm me transhumancën e njohur në kultura të tjera mesdhetare.
Struktura dhe funksioni i stanitStani përbëhej nga një kompleks ndërtesash të thjeshta: kasolle për banim, dhoma të posaçme për përpunimin e qumështit, qilarë për ushqime, si dhe hapësira për mbarështimin e bagëtisë. Materialet e përdorura vareshin nga terreni: gurë të thatë, dru, kashtë ose zhuka. Organizimi hapësinor pasqyronte ndarjen e punëve dhe funksioneve: burrat kujdeseshin për kullotjen, gratë për mjeljen dhe përpunimin e produkteve (djathë, gjalpë, kos), ndërsa fëmijët përfshiheshin në detyra ndihmëse, duke u bërë pjesë e procesit arsimues të traditës baritore.
Ritet dhe besimetStani nuk ishte vetëm hapësirë ekonomike, por edhe kulturore e shpirtërore. Me ngjitjen në stan kryheshin rite mbrojtëse: ndezja e zjarreve pastruese, hedhja e kripës së bekuar mbi bagëti ose kryqëzimi i dy shkopinjve në hyrje të kasolles për të larguar të keqen. Këngët baritore, lahuta dhe çiftelia shoqëronin jetën e stanit, duke e bërë atë qendër të krijimtarisë folklorike. Besohej se stani kishte një “zot” mbrojtës, ndaj nuk mungonin lutjet e thjeshta apo flijimet simbolike për të ruajtur gjënë e gjallë.
Rëndësia ekonomike dhe shoqëroreProduktet e stanit — djathi, gjalpi, leshi — përbënin themelin e ekonomisë malore dhe bazën e shkëmbimit me zonat fushore. Por stani kishte edhe funksion shoqëror: aty zhvilloheshin marrëdhënie miqësore, lidhej krushqia dhe përcilleshin norma etike të forta të besës dhe nderit. Në këtë kuptim, stani ishte një institucion ku përthurej ekonomia me kulturën.
Transformimet e sotmeMe ndryshimet shoqërore të shekullit XX dhe migrimin e madh drejt qyteteve, kultura e staneve ka pësuar tkurrje të ndjeshme. Megjithatë, në disa zona të Alpeve Shqiptare, në Korçë, në Përmet apo në Malësinë e Madhe, stane të tilla ende ekzistojnë, shpesh të përshtatura edhe për turizëm malor. Sot ato nuk janë vetëm ekonomi baritore, por edhe monumente të gjalla të një trashëgimie që dëshmon lidhjen e pandërprerë të shqiptarëve me natyrën dhe kullotat malore.
PërfundimKultura e staneve mbetet një dëshmi e qartë e marrëdhënies simbiotike midis njeriut dhe mjedisit malor në hapësirën shqiptare. Si sistem jetese, ajo mishëron një organizim të qëndrueshëm të burimeve natyrore, të normave shoqërore dhe të trashëgimisë shpirtërore, që meriton të studiohet dhe të ruhet si pjesë e identitetit kulturor kombëtar.
