Hormonet luajnë një rol jetik në funksionimin normal të trupit tonë. Por ato gjithashtu mund të kenë një ndikim të fuqishëm – dhe herë pas here negativ – mbi humorin dhe shëndetin tonë mendor.
Të gjithë pëlqejmë të mendojmë se emocionet dhe ndjenjat tona janë nën kontrollin tonë, por a është me të vërtetë kështu? Shkencëtarët kanë ditur prej kohësh se mesazherët kimikë të quajtur neurotransmetues ndikojnë shumë në trurin tonë. Megjithatë, ndërsa hulumtimet përparojnë, po zbulohet se edhe hormonet mund të ndikojnë në mendjen tonë në mënyra të papritura.
Tani, disa studiues po përpiqen të përdorin këtë njohuri për të gjetur trajtime të reja për sëmundje si depresioni dhe ankthi.
Çfarë janë hormonet?
Hormonet janë mesazherë kimikë që lëshohen nga gjëndra, organe dhe inde të caktuara. Ato qarkullojnë nëpër gjak dhe udhëtojnë nëpër trup, përpara se të lidhen me receptorët në vende specifike. Kjo lidhje vepron si një lloj “shtrëngimi duarsh” biologjik që i tregon trupit të ndërmarrë një veprim. Për shembull, hormoni insulinë i tregon qelizave të mëlçisë dhe muskujve të thithin glukozën e tepërt nga gjaku dhe ta ruajnë si glikogjen.
Kontrolli i padukshëm i hormoneve
Deri më sot, shkencëtarët kanë identifikuar mbi 50 hormone në trupin e njeriut. Së bashku, ato rregullojnë qindra procese trupore, përfshirë rritjen dhe zhvillimin, funksionin seksual, riprodhimin, ciklin gjumë-zgjim dhe – veçanërisht – mirëqenien mendore.
“Hormonet ndikojnë vërtet shumë në humorin dhe emocionet tona,” thotë Nafissa Ismail, profesore e psikologjisë në Universitetin e Otavës, Kanada.
“Ato veprojnë duke ndërvepruar me neurotransmetuesit që prodhohen dhe çlirohen në zona specifike të trurit, por gjithashtu duke ndikuar në procese si vdekja e qelizave ose neurogjeneza – krijimi i neuroneve të rinj.”
Çrregullimet mendore si depresioni, ankthi dhe stresi post-traumatik (PTSD) janë më të shpeshta gjatë periudhave të ndryshimeve të mëdha hormonale – veçanërisht te gratë. Gjatë fëmijërisë, nivelet e depresionit janë thuajse të barabarta mes vajzave dhe djemve, por me hyrjen në adoleshencë, vajzat kanë dy herë më shumë gjasa të përjetojnë depresion – një tendencë që vazhdon përgjatë gjithë jetës.
Mund të jenë hormonet fajtore?
Nëse je grua, nuk është çudi të mësosh se hormonet seksuale kanë një ndikim të madh në gjendjen shpirtërore. Në ditët apo javët para menstruacioneve, nivelet e estrogjenit dhe progesteronit bien, dhe kjo përkon me ndjenja irritimi, lodhjeje, trishtimi dhe ankthi për disa gra – por jo për të gjitha. Disa gra vuajnë nga çrregullimi disforik para-menstrual (PMDD), një gjendje e rëndë që përfshin luhatje ekstreme humori, depresion, ankth dhe madje mendime vetëvrasëse.
“Për shumë gra me PMDD, është një problem kronik që përsëritet çdo muaj dhe ndikon ndjeshëm në jetën e tyre,” thotë Liisa Hantsoo, profesore e psikiatrisë në Universitetin Johns Hopkins, SHBA.
Nga ana tjetër, nivelet e larta të estrogjenit para ovulimit janë të lidhura me ndjenja mirëqenieje dhe lumturie. Ndërkohë, allopregnanoloni – një nënprodukt i prishjes së progesteronit – ka efekte qetësuese.
“Nëse dikujt i jepet një injeksion me allopregnanolon, do të ndihet i relaksuar,” shpjegon Hantsoo.
Ndryshimet hormonale gjatë jetës së një gruaje
Gratë nuk përballen vetëm me “atë periudhë të muajit”. Gjatë shtatzënisë, periudhës para-menopauzës dhe menopauzës, luhatjet hormonale mund të kenë ndikim të thellë në shëndetin mendor. Rreth 13% e grave që kanë lindur përjetojnë depresion pas lindjes. Kjo lidhet me rënien e menjëhershme të niveleve të progesteronit dhe estrogjenit.
Gjatë periudhës para-menopauzës, ndodhin gjithashtu luhatje të forta të hormoneve vezore.
“Nuk është vetëm niveli i hormoneve ai që ndikon, por vetë ndryshimet – kalimi nga nivele të ulëta në të larta, ose anasjelltas,” thotë Liisa Galea, profesore e psikiatrisë në Universitetin e Torontos, Kanada.
“Disa persona janë më të ndjeshëm ndaj këtyre ndryshimeve. Ndërsa të tjerë e kalojnë menopauzën pa asnjë simptomë.”
Po meshkujt?
Edhe burrat përjetojnë rënie të testosteronit me kalimin e moshës – megjithëse më gradualisht. Disa studime tregojnë se edhe ky ndryshim i vogël mund të shkaktojë ndryshime humori te disa meshkuj, por jo të gjithë.
“Ne vërejmë ndryshime humori te disa burra si pasojë e ndryshimeve të testosteronit gjatë jetës, por kjo temë nuk merr vëmendjen që meriton,” thotë Ismail.
Si ndikojnë hormonet në tru?
Një mënyrë se si hormonet seksuale ndikojnë në humor është duke rritur nivelet e neurotransmetuesve si serotonina dhe dopamina. Nivelet e ulëta të serotoninës janë lidhur me depresionin, dhe shumica e antidepresantëve modernë rrisin pikërisht këtë substancë.
Ka prova që tregojnë se disa forma të estrogjenit mund të bëjnë që receptorët e serotoninës të jenë më të ndjeshëm dhe të shtojnë numrin e receptorëve të dopaminës në tru.
Një teori tjetër është se estrogjeni mbron neuronet nga dëmtimet dhe mund të stimulojë rritjen e neuroneve të reja në hipokampus – një pjesë e trurit që luan rol në kujtesë dhe emocione. Personat me depresion ose Alzheimer kanë zakonisht dëmtime në këtë zonë.
Edhe antidepresantët dhe drogat psikedelike si psilocibina (e gjetur te kërpudhat magjike) stimulojnë rritjen e neuroneve të reja në hipokampus.
“Estrogjeni është neuroprotektiv, pra nxit neurogjenezën,” thotë Ismail. “Kjo është arsyeja pse gjatë menopauzës vërejmë një tërheqje të degëzimeve dendritike në tru.” Prandaj shumë gra gjatë menopauzës përballen me mjegull mendore dhe probleme kujtese.
Kur përgjigja ndaj stresit nuk funksionon siç duhet
Humbja e neuroneve në hipokampus mund të ndikojë edhe në një tjetër sistem hormonal – aksi hipotalamus-gjëndër e hipofizës-gjëndra mbiveshkore (HPA), i cili rregullon reagimin ndaj stresit.
Kur ndiejmë ankth, hipotalamusi – një zonë e trurit që kontrollon shumicën e hormoneve – i dërgon sinjal gjëndrës së hipofizës që të çlirojë hormonin adrenokortikotropik (ACTH). Ky stimulon gjëndrat mbiveshkore të çlirojnë kortizol – hormonin e stresit. Kortizoli i thotë trupit të çlirojë sheqer në gjak, për të siguruar energji të shpejtë për trurin dhe trupin në situata emergjente.