Ashtu si gjenerali Zhukovi, i cili u shkarkua “në ajër” ndërkohë që po kthehej nga vizita në Tiranë për në Moskë, edhe projekti “Diella” i qeverisë Rama njohu një ngritje pompoze dhe një rënie po aq të beftë. Pasi u shpall ministre virtuale dhe u dekretua nga Presidenti Bajram Begaj, kryeministri Edi Rama e zbuti dje realitetin duke theksuar qartë dhe prerë se Diella nuk është ministre. Në prezantimin e platformës Start Up, Rama u shpreh se Diella, nuk do të ketë kompetenca ministri për të marrë vendime, por do të përpunojë të dhëna, gati si një makinë llogaritëse, duke rrëzuar kështu të gjithë propagandën që ngriti vete prej ditësh, kur fliste për një ministre virtuale në qeverinë e tij.
Kush fshihet pas avatarit që do të asistojë tenderet miliona euro të qeverisë?
“Diella” është një sistem inteligjence artificiale i zhvilluar nga Agjencia Kombëtare e Shoqërisë së Informacionit (AKSHI), me mbështetjen teknologjike të Microsoft. Ajo është ndërtuar mbi platformën cloud Microsoft Azure, duke shfrytëzuar modele të avancuara gjuhësore të OpenAI për të kuptuar dhe gjeneruar gjuhën natyrore. AKSHI, nën drejtimin e Mirlinda Karçanajt, ka krijuar logjikën dhe algoritmet rreth këtij motori AI, duke programuar skenarët e përgjigjeve dhe rrjedhat e punës që Diella ndjek në ndërveprim me përdoruesit. Kjo do të thotë se vendimet për tenderët miliona euro të qeverisë do të jenë praktikisht në dorën e Karçanajt, e cila ka qenë e akuzuar më parë për manipulime dhe abuzime me tendera publikë, duke ngritur dyshime serioze mbi paanshmërinë dhe transparencën e këtij sistemi. Diella fillimisht u lançua më 19 janar 2025 si një asistente virtuale 1.0 brenda e-Albania, në formën e një chatboti tekstual që udhëzonte qytetarët tek shërbimet apo formularët e duhur. Disa muaj më pas ajo u përditësua në versionin 2.0 me integrimin e një avatar-i të animuar me zë dhe figurë. Zëri i Diellës dhe tiparet e saj vizuale janë humanizuar qëllimisht – ajo flet me intonacion të natyrshëm dhe paraqitet me mimikë bazë – për ta bërë ndërveprimin më intuitiv për përdoruesit.
Rreziqet e Diellës
Diella funksionon mbi bazën e modeleve të përpunimit të gjuhës natyrore të integruara nga Microsoft, të cilat i mundësojnë të kuptojë dhe të përgjigjet në gjuhën shqipe. Por “inteligjenca” e saj nuk përfaqëson arsyetim të pavarur, por rezultatin e rregullave të paracaktuara dhe skripteve të programuara nga AKSHI. Kjo do të thotë se Diella përgjigjet vetëm brenda kufijve të asaj që kanë paravendosur programuesit, pa kuptim të vërtetë të kontekstit jashtë atyre skenarëve. Mungesa e shpjegueshmërisë e bën të vështirë besimin dhe auditimin e vendimeve që Diella mund të marrë. Algoritmet e mësimit të thellë dhe sistemet komplekse IA shpesh funksionojnë si “kuti e zezë”, ku është e vështirë të kuptohet se si arrihet një përgjigje ose rekomandim. Vetë qeveria nuk ka zbuluar plotësisht se ç’algoritme përdoren për vlerësimin e ofertave në tenderë apo si sigurohet paanshmëria. Një rrezik tjetër janë “hallucinacionet” e IA-së – raste kur modeli gjeneron informacion të pasaktë ose fiktiv me bindje sikur të ishte i vërtetë.
Siguria kibernetike
Një sistemi kompleks IA i lidhur me pothuajse gjithë databazat qeveritare zgjeron sipërfaqen e sulmit për hakerët keqdashës. Një aktor i jashtëm ose i brendshëm mund të manipulojë logjikën e sistemit ose të dhënat hyrëse, duke ndikuar direkt në vendimet e tenderëve. Ekspertët paralajmërojnë se pa një mbrojtje të fortë, Diella mund të bëhet objektiv i lehtë i sulmeve kibernetike, duke rrezikuar miliona euro fonde publike.
Dobësitë etike dhe ligjore
Një IA nuk ka status juridik dhe nuk mund të mbahet përgjegjëse penalisht. Emërimi i “Diellës” krijon një zonë gri ligjore, ku nuk është i qartë kush mban përgjegjësi për vendimet e sistemit. Ekspertët kanë theksuar se kjo mund të shmangë llogaridhënien dhe kontrollin mbi tenderët publikë, pasi çdo vendim nuk i atribuohet një personi fizik.
Dobësitë operacionale dhe institucionale
Diella vepron brenda kufijve të programimit dhe nuk mund të adaptohet autonomisht ndaj situatave të paparashikuara, duke rrezikuar bllokime ose vendime të papërshtatshme. Integrimi i saj ka centralizuar proceset e prokurimit nën një nyje teknologjike të vetme (AKSHI), rritur varësinë nga teknologjitë e jashtme (Microsoft/OpenAI) dhe përqendruar pushtetin në një sistem të errët me pak llogaridhënie.
Qëndrueshmëria afatgjatë
Pa investime të vazhdueshme në mirëmbajtje, përditësime ligjore dhe mbrojtje kibernetike, Diella rrezikon të mbetet pas kohe ose të komprometohet, duke kthyer një iniciativë teknologjike në një dobësi strategjike për shtetin.
Diella shkarkohet si Zhukovi, Edi Rama deklaron se ajo nuk është qeveritare por kompjuter, ja kush fshihet pas…
