Koncesioni i laboratorëve ka përthithur mbi 100 milionë euro nga taksat e shqiptarëve, ndërkohë që investimi real i kompanisë private nuk ka kaluar 9.9 milionë euro. Shërbimi jetik i diagnostikimit i është dorëzuar një operatori privat, i cili ka përfituar fitime marramendëse, ndërsa pacientët përballen me lista pritjeje, kufizime analizash dhe rrezikun e humbjes së diagnozave në kohë. Kontrata është hartuar në mënyrë të tillë që rreziku i biznesit të mos bjerë mbi kompaninë, por mbi buxhetin e shtetit, duke e shndërruar këtë projekt në një skemë të ngjashme me atë të sterilizimi, pak investim, përfitime të sigurta dhe humbje për qytetarët.
Trajnimi dhe burimet njerëzore
Një kërkesë e tenderit ishte që ofertuesit të paraqisnin një plan rekrutimi e trajnimi për stafin, në përputhje me Kodin e Punës dhe rregulloret e shërbimit laboratorik. Në zbatim, koncesionari u përball me nevojën për të integruar stafin ekzistues publik. Shumë laborantë, biokimistë dhe mjekë laboratoristë të spitaleve iu ofrua mundësia të punonin për kompaninë private (me kontratë të re pune). Për ata që nuk u përfshinë, Ministria deklaroi se do të gjendeshin zgjidhje alternative ose trajtime sipas politikave sociale. Sidoqoftë, sindikatat dhe shoqatat profesionale shprehën shqetësim se rreth 400 punonjës rrezikuan papunësinë. Aktualisht, një pjesë e mirë e ish-stafit publik është integruar tek koncesionari, por me ndryshime në kushtet e punës. Disa raporte përmendin se punonjësit e marrë nga privati patën përmirësim në kushtet e punës (laboratorë më të mirë pajisur) por pasiguri afatgjatë pas mbarimit të kontratës PPP. Ndërkohë, sistemi publik shëndetësor ka humbur drejtpërdrejt administrimin e një segmenti të rëndësishëm (laboratorëve), duke krijuar një varësi tek operatori privat për ekspertizë dhe fuqi punëtore në këtë fushë.
Aksesueshmëria e shërbimit për qytetarët
Në letër, një nga arsyetimet kryesore të koncesionit ishte se qytetarët do të përfitonin analiza falas (pa pagesë direkte) me cilësi më të mirë dhe brenda vendit. Kjo në vetvete është arritur formalisht – sot çdo pacient i shtruar në spital apo i referuar nga mjeku familjes ka të drejtë të kryejë analizat pa pagesë në laboratorin e koncesionarit, ndërkohë që më parë disa analiza specialistike mund të kërkonin pagesë tek privati. Mirëpo, aksesueshmëria kohore është përkeqësuar në raste të caktuara, për shkak të sistemit të kufizimit mujor të volumit të analizave. Si pasojë, qytetarët janë hasur me lista pritjeje për analiza që normalisht duhen kryer menjëherë (p.sh. analiza periodike për diabetikët, analiza kontrolli për pacientë kronikë, etj.). Ata pacientë që nuk mund të presin, detyrohen ose të drejtohen në laboratorë privatë me shpenzimet e veta, ose të shtyjnë trajtimin deri sa laboratori publik të ketë kuota të lira muajin e ardhshëm. Kjo situatë prek veçanërisht moshat e treta dhe pacientët me sëmundje kronike, të cilët kanë nevoja të shpeshta për analiza.
Përfitimi
Një kritikë e përgjithshme ndaj koncesioneve në shëndetësi është se ato mund të favorizojnë financiarisht sektorin privat në kurriz të investimeve direkte në sistemin publik. Në rastin e laboratorëve, opozita dhe disa ekspertë kanë argumentuar se me ato fonde (mbi 100 milionë euro në 10 vjet) shteti mund të kishte pajisur vetë laboratorët publikë dhe t’i modernizonte pa pasur nevojë për PPP, duke ruajtur pronësinë dhe fleksibilitetin. Nga ana tjetër, qeveria ka theksuar se pa partneritetin privat, një investim i tillë nuk do të ishte i mundur brenda një kohe të shkurtër, për shkak të kufizimeve buxhetore dhe kapaciteteve të menaxhimit publik. Realiteti sot tregon që cilësia teknike e shërbimit ndoshta është rritur (laboratorë më të mirë pajisur, më shumë lloje analizash, standardizim), por efikasiteti ekonomik është në pikëpyetje (kosto shumë më e lartë për test sesa më parë, sipas disa llogaritjeve të mediave). Në fakt, të dhënat e bilancit tregojnë se norma e fitimit të koncesionarit është e lartë: raportohet 19%, gati dyfishi i normës mesatare së tregut, çka nënkupton se shteti po paguan një premium të majmë ndaj privatit për këtë shërbim. Kjo ka ngritur pikëpyetje mbi vlefshmërinë ekonomike të marrëveshjes për publikun.
Ndikimi afatgjatë në sistem
Për 10 vjet, infrastruktura laboratorike publike do të jetë e integruar me operatorin privat. Kjo do të thotë se çdo politikë shëndetësore që lidhet me diagnostikimin laboratorik (p.sh. programe depistimi, kontrolli i epidemive, etj.) duhet të koordinohet me koncesionarin. Disa kritikë ngrejnë shqetësimin se fleksibiliteti i sistemit është zvogëluar – për shembull, në situata emergjente (si pandemia COVID-19) shteti mund të hasë vështirësi të manovrojë me kapacitetet laboratorike nëse kontrata ka kufizime. Gjatë pandemisë COVID, laboratori i QSUT (tashmë nën koncesion) u vu përballë nevojës së testimeve masive; qeveria zgjodhi të krijojë laboratorë të tjerë në ISHP dhe struktura të tjera, por mbetet pa përgjigje se si u menaxhua roli i koncesionarit në atë situatë, një çështje që nuk u diskutua gjerësisht publikisht. Për të ardhmen, një pyetje është: çfarë ndodh pas mbarimit të kontratës? Nëse shteti vendos ta rikthejë shërbimin në publik, do i duhet të marrë përsipër një rrjet të transformuar nga privati dhe të sigurojë vijimësinë pa ndërprerje. Nëse vendos ta zgjasë kontratën, duhen rinegociuar termat (dhe historiku aktual me kosto në rritje nuk është i favorshëm për shtetin). Pra, sistemi shëndetësor gjendet i angazhuar afatgjatë dhe duhet të planifikojë me kujdes hapat e radhës për të garantuar që shërbimi laboratorik të jetë i qëndrueshëm, i aksesueshëm dhe financiarisht i përballueshëm.
Reagimet
Reagimet e komunitetit mjekësor dhe të shoqërisë civile ndaj koncesionit të laboratorëve kanë qenë kryesisht kritike, si në fazën e planifikimit ashtu edhe gjatë zbatimit. Shoqatat Profesionale: Që në fazën e diskutimit (2016–2017), Shoqata e Biokimisë Klinike dhe Shoqata e Mjekësisë Laboratorike kundërshtuan hapur dhënien me koncesion të laboratorëve. Ata e cilësuan këtë model si një “eksperiment të paprovuar askund në botë”, duke argumentuar se shërbimi laboratorik është pjesë jetike e sistemit publik të diagnostikimit dhe nuk mund t’i delegohet plotësisht privatit. Sipas tyre, kjo cenon misionin publik të laboratorëve në mbrojtjen e shëndetit të popullatës dhe rrezikon shkëputjen e hallkës diagnostike nga kontrolli publik. Gjithashtu u ngrit shqetësimi se standardet mjekësore dhe etikës profesionale mund të bien pre e interesave fitimprurëse, nëse prioritet bëhet reduktimi i kostove dhe jo diagnoza sa më e plotë e pacientit.
Punonjësit e shëndetësisë: Gjatë 2017-ës, një grup mjekësh, biokimistësh dhe laborantësh organizuan protesta disa-ditore para Ministrisë së Shëndetësisë kundër koncesionit të planifikuar. Ata mbanin parrulla kundër “privatizimit të laboratorëve” dhe shprehën frikën e humbjes së vendeve të punës dhe përkeqësimit të kushteve. Protestat u mbështetën edhe nga sindikatat e shëndetësisë, të cilat bënë thirrje që investimet të bëheshin direkt në laboratorët shtetërorë pa kaluar nga koncesioni. Përfaqësues të personelit mjekësor thanë se laboratorët publikë kishin nevojë për pajisje të reja, por zgjidhja duhet të ishte financimi publik ose donator, jo kalimi tek privatët. Motivimi i personelit ishte gjithashtu shqetësues: ata druheshin se si punonjës privatë do të humbisnin statusin e nëpunësit civil shëndetësor, do të kishin kontrata më pak të sigurta dhe mund t’iu ndryshonin pagat e oraret sipas interesit të kompanisë. Ekspertët e pavarur dhe mjekët specialistë: Shumë figura me zë në fushën e shëndetësisë publike dhe menaxhimit spitalor kanë folur kundër këtij koncesioni.
Përveç Dr. Erion Dasho (që e quajti skemën një rrezik për shëndetin e pacientëve, siç cituam më lart), edhe ekspertë të tjerë lokalë kanë bërë komente. Albana Fico, ish-drejtore e Institutit të Shëndetit Publik, ka nënvizuar nevojën e kontrollit rigoroz të cilësisë nëse shërbimi jepet tek privati, përndryshe “fiton vetëm kompania, humbet pacienti”. Gazmend Koduzi, specialist i sistemit shëndetësor, ka deklaruar se koncesioni i laboratorëve është “dështim i parashikuar”, pasi sipas tij kostoja reale do të shumëfishohet dhe do t’i heqë fonde shërbimeve të tjera (ai e ka quajtur “gropë financiare për shëndetësinë”).
Skandali i koncesionit të laboratorëve, 100 mln euro nga taksat e shqiptarëve për një shërbim të dorëzuar privatit…
