Gazeta “SOT” e ka trajtuar edhe më herët aferën e koncesionit të laboratorëve mjekësorë, duke zbardhur një sërë shkeljesh, që nga mënyra e dhënies së saj e deri tek pasojat konkrete për pacientët dhe financat publike. Në këtë artikull, do të ndalemi tek dokumentet, raportet zyrtare dhe dëshmitë që tregojnë sesi koncesioni i laboratorëve, i promovuar si një revolucion në shëndetësi, është shndërruar në një barrë të frikshme për buxhetin e shtetit, me mungesë transparence, kosto që rriten vit pas viti dhe kufizime që cenojnë drejtpërdrejt kujdesin ndaj pacientëve.
Hetimi
Koncesioni i laboratorëve mjekësorë është shoqëruar me polemika të shumta që prej fillimit, në disa drejtime kryesore. Kontrolli i Lartë i Shtetit arriti në përfundimin se dhënia e koncesionit u krye në kundërshtim me ligjin dhe dokumentet konkurruese. Shkeljet kryesore lidhen me mosrespektimin e rekomandimeve të konsulentit IFC për skualifikimin e ofertuesit fitues për arsye integriteti. KLSH zbuloi se një nga kompanitë e konsorciumit (e regjistruar në Holandë) ishte kompani guackë (shell) pa aktivitet të dukshëm dhe e lidhur fshehtazi me biznesin vendas (kompania Pegasus e z. Karathano). Kjo skemë, sipas KLSH, u përdor për të mbuluar përqindjen e vërtetë të aksioneve (Karathano kontrollonte realisht 75% të interesit nëpërmjet Labopharma dhe kompanisë guackë, ndryshe nga ç’deklarohej). Po ashtu, dyshime ranë mbi pastërtinë e figurës së operatorëve: njëri thuhet se ishte nën hetim në Spanjë, dhe tjetri nuk kishte kontrollin e kërkuar të kompanisë mëmë. Prokuroria e Posaçme (SPAK) po heton pikërisht këto elemente të dyshuara të korrupsionit dhe abuzimit me detyrën nga zyrtarët përgjegjës. Aktualisht hetimi nuk ka përfunduar.
Kostot financiare dhe barra për buxhetin
Një nga kritikat kryesore është tejkalimi i kostove krahasuar me parashikimet fillestare. Qeveria argumentoi në fillim se kontrata do t’u kushtonte taksapaguesve vetëm 9 miliardë lekë (66 milionë euro), ndërsa dyshohet se fatura reale do të shkonte në 100 milionë euro. Ministria e Shëndetësisë reagoi me përgënjeshtrim zyrtar, duke e quajtur të pavërtetë shifrën 100 milionë € dhe ripërsëriti se buxheti i shtetit do të paguante 66 milionë € për këtë shërbim, në mënyrë që qytetarët të mos paguajnë vetë dhe të përfitojnë analiza falas me cilësi të lartë. Mirëpo, të dhënat e reja tregojnë se asnjëra nga këto shifra nuk rezultoi e saktë: fatura totale e kontratës pritet të arrijë të paktën 15 miliardë lekë, që do të ishte gati dyfishi i shumës së shpallur fillimisht. Vetëm në vitet 2021-2023, pagesat vjetore nga fondet publike ndaj koncesionarit u rritën nga 1.26 mld lekë në 2021, në 1.55 mld në 2022 dhe 1.73 mld lekë në 2023. Kjo tendencë në rritje po krahasohet me “skenarin e koncesionit të sterilizimit”, ku kostot dolën jashtë kontrollit dhe detyruan shtetin të ndërhyjë. Për sterilizimin u arrit një rinegocim për vendosjen e tavanit të shpenzimeve, ndërsa për laboratorët ende nuk ka një rinegocim dhe faturat vazhdojnë të rriten. Për buxhetin e shtetit, kjo do të thotë zhvendosje e fondeve nga zëra të tjerë të shëndetësisë drejt pagesës së koncesionit, pra ulje e fleksibilitetit financiar në sistemin shëndetësor publik. Kontrolli i Lartë i Shtetit ka vërejtur edhe mungesë efikasiteti në shpenzimet publike: auditimet e fundit evidentojnë dëme ekonomike të lidhura me koncesionet shëndetësore, çka sugjeron keqmenaxhim dhe mbikostim në zbatim.
Cilësia e shërbimit dhe efektet në pacientë
Një premtim i madh i këtij PPP ishte modernizimi i laboratorëve – pajisje të reja, teknologji bashkëkohore dhe standardizim i analizave. Në praktikë, raportohet se koncesionari ka rritur gamën e analizave të mundshme dhe po implementon sisteme të informacionit laboratorik për rrjetëzimin e të dhënave. Disa drejtues spitalesh kanë pohuar se pas koncesionit është dyfishuar numri i analizave të kryera dhe se mjekët janë bërë më “të lirshëm” për të referuar ekzaminime. Gjithashtu, objektivi për certifikimin ndërkombëtar të laboratorëve sipas standardeve ISO duket të jetë pjesë e kushteve kontraktuale (kjo kërkesë u theksua nga ministri Beqja në fillim), ndonëse nuk ka ende informacion publik nëse është arritur certifikimi. Nga ana tjetër, cilësia perceptuar e shërbimit ka hasur vështirësi për shkak të elementit financiar: kontrata parashikon tavane mujore të shërbimit për çdo spital, bazuar në buxhetin e paracaktuar. Kjo do të duhej të kontrollonte shpenzimet, por praktikisht ka sjellë kufizime në akses. Janë regjistruar raste ku spitalet pezulluan kryerjen e analizave jourgjente pasi tejkaluan buxhetin mujor. Shembulli më ilustrues ishte ai i QSUT në Tiranë, ku në maj 2022 mjekëve iu kërkua zyrtarisht të mos referonin analiza (përveç urgjencave absolute) deri në muajin pasardhës, pasi fondet ishin konsumuar. Mjekë të kujdesit parësor dhe drejtues spitalesh rajonale kanë pohuar se kanë nisur të zbatojnë lista pritjeje për pacientët ambulatorë; analizat rutinë shtyhen për muajin tjetër kur fondet mujore mbarojnë. Në disa raste, spitalet i janë drejtuar Fondit të Sigurimit Shëndetësor duke kërkuar rialokim fondesh ekstra për të plotësuar nevojat e pacientëve. Kjo situatë nënkupton që disa pacientë mund të mbeten pa marrë shërbimin laboratorik në kohën e duhur, ose detyrohen ta bëjnë privatisht me shpenzimet e tyre, pavarësisht se teorikisht shërbimi duhet të jetë falas.
Alarmi
Ekspertët e shëndetit publik kanë ngritur alarmin se skema e vendosjes së tavaneve cenon seriozisht cilësinë e kujdesit. Erion Dasho, një ekspert i shëndetësisë publike, e kritikoi modelin e koncesionit duke argumentuar se kufizimi i analizave për pacientët rrezikon diagnozën dhe trajtimin e sëmundjeve. “Nëse i kufizon pacientit mundësinë për të kryer analiza, praktikisht e ekspozon atë ndaj rrezikut nga sëmundjet kronike apo edhe ato akute, duke e dënuar në raste të caktuara me jetë”, është shprehur ai]. Për shembull, një mjeke familjeje tregon se për pacientët e moshuar me sëmundje kronike duhen një sërë analizash njëkohësisht (p.sh. diabet, gjak, funksion i organeve), por tani urdhërohet të zgjedhë vetëm analizën urgjente dhe të lërë të tjerat pezull. Kjo cenon parimin e mjekimit të plotë dhe parandalimit. Madje, ka pasur raste kur mjekët janë ndëshkuar me gjobë nga autoritetet sepse kanë tejkaluar protokollet e referimit të analizave (duke i kryer ato jashtë kritereve të urgjencës të diktuara nga kufizimet).
Ndikimi në tregun shëndetësor dhe konkurrencën
Koncesioni i laboratorëve nuk u pa si çështje e izoluar, por pjesë e një prirjeje më të gjerë. Brenda pak vitesh, sektorë strategjikë të shëndetësisë (diagnoza laboratorike, dializa, sterilizimi, kontrolli bazë) iu dhanë një numri të kufizuar operatorësh privatë. Kjo ka ngritur shqetësimin e përqendrimit të tregut dhe mundësisë së praktikave monopolistike. Autoriteti i Konkurrencës, në 2018, vlerësoi se me hyrjen e koncesionit të laboratorëve, së bashku me koncesionet e mëparshme dhe ndryshimet pronësore në spitale private, kushtet e tregut shëndetësor ishin transformuar ndjeshëm. Dominimi i 2-3 grupeve të mëdha private (si grupi i Spitalit Amerikan që bleu spitalin Hygeia, dhe konsorciumet e koncesioneve) mund të krijojë pozita dominuese që cenojnë konkurrencën. Për këtë arsye, Autoriteti vendosi monitorim të tregut për një periudhë 1-vjeçare dhe rekomandoi rishikimin e termave të kontratës së laboratorëve, me qëllim parandalimin e kufizimeve të panevojshme në treg. Këto rekomandime megjithatë nuk prodhuan ndonjë ndryshim konkret në kontratë. Kritikët argumentojnë se koncesioni ka forcuar varësinë e sistemit publik tek një aktor privat për një shërbim krucial, çka në afat të gjatë mund të dobësojë kapacitetet publike. Për shembull, investimet e koncesionarit në pajisje e laboratorë – ndonëse pozitive – mbeten pronë e tij për kohëzgjatjen e kontratës; nëse pas 10 vitesh kontrata s’do të zgjatet, shteti do të duhet ose t’i blejë pajisjet, ose të investojë nga e para për të rifituar pavarësinë e shërbimit laboratorik. Ky risk është evidentuar nga shumë ekspertë financiarë dhe vetë FMN e Banka Botërore, të cilat kanë kritikuar Shqipërinë për angazhimet e larta afatgjata në PPP pa analizë të mjaftueshme të risqeve.
Mungesa e transparencës
Shoqëria civile dhe media kanë hasur vështirësi në aksesimin e informacioneve mbi këtë koncesion. Kontrata e plotë nuk është publikuar zyrtarisht, duke u justifikuar me klauzola konfidencialiteti apo procedura jo të standardizuara publikimi. Gjithashtu, vendimmarrja përkatëse nuk ka qenë plotësisht transparente: p.sh. ndryshimet eventuale të kontratës, raportet periodike të monitorimit, apo performanca e indikatorëve (si numri i analizave, kohë-përgjigjet, incidencat e gabimeve laboratorike, etj.) nuk janë bërë publike rregullisht. Kjo ka sjellë kritika nga organizatat e shoqërisë civile për mungesë llogaridhënieje në menaxhimin e koncesionit. Disa OJQ vendase (p.sh. Together for Life) kanë kërkuar që Ministria e Shëndetësisë të bëjë publike rezultatet e auditimeve mbi koncesionet në shëndetësi dhe të krijojë mekanizma transparence për kontrata të tilla afatgjata që prekin drejtpërdrejt shëndetin e qytetarëve (kjo kërkesë bazohet në parimin se fondet janë publike dhe kontrata duhet t’i shërbejë interesit publik). (vijon nesër)
Koncesioni i laboratorëve, kompani fantazmë në Holandë, aksione të fshehta, operatorë me dosje penale në Spanjë…
