Sulltani Bajazidi II e dinte çfarë po bënte kur, në fund të shekullit të 15-të, urdhëroi ndërtimin e Koz Khanit të madh, një karavanserai (një han dhe depo e madhe për tregtarët e mëndafshit dhe mallrat e tyre) në Bursa, atëherë kryeqyteti i Perandorisë Osmane. Koz Khan u bë vendi kryesor i mbledhjes për tregtarët, vendi ku shitet, ruhet dhe shkëmbehet mëndafshi, dhe Bursa u bë qendra e industrisë së mëndafshit të Perandorisë Osmane.
Koz Khan-i ekziston edhe sot. Në oborrin e tij, vizitorët shijojnë hallvë semolina me akullore, dhe galeritë janë plot me dyqane që ofrojnë shalle mëndafshi. Megjithatë, sektori për të cilin u krijua Kos Khan është në krizë të thellë sot. Edhe pse Turqia mbetet ndër furnizuesit më të mëdhenj të tekstilit në botë, pjesa e saj në tregun global ka rënë nën tre përqind, më e ulëta në më shumë se tre dekada. Eksportet e veshjeve nga Bangladeshi dhe Vietnami, disa nga konkurrentët më të mëdhenj të Turqisë, u rritën me ritme dyshifrore në gjysmën e parë të vitit 2025 krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar. Eksportet turke ranë me 6.9 përqind.
Eksportet kanë rënë për të tretin vit radhazi; nga një kulm prej 22 miliardë dollarësh në vitin 2022 në një shifër të parashikuar prej 17 miliardë dollarësh këtë vit, një rënie prej 23 përqind. Vlerësohet se më shumë se 310,000 punëtorë në industrinë e tekstilit dhe veshjeve humbën vendet e tyre të punës, dhe rreth 6,000 kompani u mbyllën. Qindra të tjerë u zhvendosën, kryesisht në Egjipt.
Arsyeja kryesore është gjendja e përgjithshme e ekonomisë turke. Edhe pse normat jashtëzakonisht të larta të interesit dhe një monedhë e mbivlerësuar kanë ulur inflacionin, i cili ishte afër shifrave trefishe tre vjet më parë, ai ende qëndron në një nivel të lartë prej 33 përqind. Por ky kombinim i masave anti-inflacion rriti gjithashtu kostot e punës dhe të prodhimit, të cilat dëmtuan seriozisht konkurrueshmërinë e sektorit. Që nga fillimi i vitit 2022, paga minimale në Turqi është rritur nga 383 dollarë në 620 dollarë, një rritje prej më shumë se 60 përqind. Eksportuesit, të cilët më parë përfitonin nga normat e ulëta të interesit, tani janë nën presion. Produktet turke kanë qenë gjithmonë më të shtrenjta se ato nga Kina ose India, thotë Mustafa Gültepe, president i Shoqatës së Eksportuesve Turq, por ata e kompensuan ndryshimin në çmim me cilësi. Sot, ky nuk është më rasti.
“Blerësit evropianë na zgjodhën edhe kur ishim 15 ose 20 përqind më të shtrenjtë”, thotë Gültepe. “Por jo sot, kur ndryshimi është 50 përqind.” Si rezultat, porositë e huaja po ridrejtohen në Azi. Eksportet nga Kina në BE, tashmë blerësi më i madh i tekstileve dhe veshjeve në Kinë, u rritën me 20 përqind në gjysmën e parë të vitit.
Gjatë dekadës së kaluar, pjesë të sektorit janë mbështetur në punën e emigrantëve dhe refugjatëve. Por gjërat po ndryshojnë edhe këtu. Është vlerësuar se midis 250,000 dhe 400,000 sirianë, shumë prej të cilëve të paguar dobët, punuan në punëtori dhe fabrika turke. Por që nga fundi i luftës së përgjakshme civile në Siri dhe rënia e regjimit të Asadit dhjetorin e kaluar, deri në 20 përqind e tyre janë kthyer në shtëpi, vlerëson Muzaffer Cevizli, kreu i Giyimkent, një qendër shumicë në Turqi.
Kriza nuk është e padëmshme. Edhe kur Turqia më në fund të kapë ritmin pas viteve të inflacionit dhe keqmenaxhimit ekonomik, do të jetë e vështirë për industrinë të rikthehet në rrugën e duhur. Puna po bëhet gjithnjë e më e shtrenjtë, por në të njëjtën kohë gjithnjë e më e rrallë. Kompanitë turke të tekstilit kanë vështirësi në gjetjen e punëtorëve, edhe kur ofrojnë paga konkurruese, thotë Muzaffer Cevizli. “Është e kuptueshme që të rinjtë sot preferojnë të zgjedhin një punë zyre sesa të punojnë në një fabrikë”, shton ai.
Prodhimi masiv mund të duhet të bëhet një gjë e së kaluarës dhe fokusi duhet të zhvendoset në markë, dizajn, shpërndarje të shpejtë dhe produkte të specializuara (të veçanta). Siç e tha së fundmi një burim i industrisë: “Turqia duhet të ndalojë së përpjekuri të bëhet ‘Kina e Evropës’”.
Zhvendosja e prodhimit jashtë vendit mund të jetë gjithashtu një nga zgjidhjet. Disa nga markat më të famshme turke, përfshirë Eroğlu dhe LC Waikiki, kanë zhvendosur tashmë një pjesë të prodhimit të tyre në Egjipt. Është e mundur që të tjerët do të duhet të ndjekin shembullin. Sektori ka ende potencial për rimëkëmbje dhe rritje, por së pari do të duhet të rishpiket, shkruan The Economist. /tesheshi.com/