Është ora 4:30 e pasdites kur Yasser Arafat mbërrin në Vatikan. Data është 15 shtator 1982. Dy muaj pas pushtimit izraelit të qershorit, Lufta Civile Libaneze është në mendjen e të gjithëve.
Bachir Gemayel sapo është vrarë në një sulm me bombë. Gjakderdhje e pamëshirmshme do të ndodhë si hakmarrje të nesërmen në kampet palestineze tw Libanit, Sabra dhe Shatila.
Në Tunis, Organizata për Çlirimin e Palestinës, e dëbuar nga Bejruti disa javë më parë, po pëson një disfatë historike. Njëmbëdhjetë vjet para se të njohë ekzistencën e Shtetit të Izraelit, dhe ndërsa lëvizja e rezistencës ende bën thirrje për shfarosjen e Izraelit, Papa Gjon Pali II është megjithatë gati t’i ofrojë asaj fitoren e parë të madhe diplomatike.
Papa bëhet kreu i parë perëndimor i njw shteti që i jep udhëheqësit të tij një audiencë private. Takimi zgjat 30 minuta. Pothuajse asnjë informacion nuk u zbulua, vetëm një pamje me cilësi të dobët dhe disa fjalë kyçe të futura nga zëdhënësi i Selisë së Shenjtë “Jerusalemi. Plani arab i paqes. Të krishterët e Libanit”.
Një dush i ftohtë për Tel Avivin. Udhëheqësi palestinez, i cili ende nuk e kishte përqafuar paqen, u quajt “kasap”. Kryeministri Menachem Begin akuzoi Vatikanin se “kishte mbetur i pandryshuar përballë Holokaustit”.
Selia e Shenjtë, duke shprehur keqardhje për një “zemërim ndaj së vërtetës”, qëndroi e vendosur: takimi ishte i pari nga shumë të tjerë.
Gjon Pali II dhe Jaser Arafati do të takoheshin gjithsej dymbëdhjetë herë.
Një shenjë e miqësisë midis dy burrave, këto takime private ishin gjithashtu një dëshmi e një diplomacie të aftë dhe produkt i një historie të gjatë. Pothuajse aq e vjetër sa vetë Kisha, diplomacia e Vatikanit është një nga më të vjetrat në botë.
Selia e Shenjtë krijoi zyrën e ambasadorit në Mesjetë. Këta ishin legatët papnorë, nunciotët e ardhshëm apostolikë. Aura fisnike dhe magjisteriale e këtyre përfaqësuesve me rroba të bardha ka ushqyer fantazitë që atëherë. Një shkallë misteri vazhdon të rrethojë këtë diplomaci të kujdesshme dhe diskrete, e cila, nga larg, mund të duket e plotfuqishme.
Megjithatë, Vatikani është gjithashtu një shtet si çdo tjetër. “Ka interesa për të mbrojtur dhe objektiva specifike”, këmbëngul Joseph Maila, profesor i marrëdhënieve ndërkombëtare në Shkollën e Biznesit ESSEC, ish-këshilltar dhe pjesëmarrës në dialogun ndërfetar në Selinë e Shenjtë.
Duke zotëruar territorin më të vogël në botë, duke mos pasur një ushtri dhe duke qenë i privuar nga instrumentet tradicionale të ndikimit, diplomacia e Vatikanit mbështetet në autoritetin e tij moral dhe aftësinë e tij për ndërmjetësim. Në Lindjen e Mesme në veçanti, kjo diplomaci e “profetit të paarmatosur”, siç u përshkrua Gjon Pali II, bie në kontrast të fortë me një klimë të përgjithshme të qeverisur nga ligji i më të fortit.
Dyzet e tre vjet pas takimit të vitit 1982, vetë Papa do të udhëtojë në anën tjetër të Mesdheut për të shkruar një kapitull të ri në histori.
Edhe këtu, pesha simbolike është e fortë. Për udhëtimin e tij të parë zyrtar, Papa i ri po përgatitet të shkelë në tokën e një Lindjeje të Mesme në rrënoja.
Në Gaza, Liban dhe Siri, lufta ka fshirë gjithçka. Në të gjithë rajonin, prania e krishterë është kërcënuar për dekada. Eksodi, qoftë vullnetar apo i detyruar, i komuniteteve nga Lindja filloi shumë kohë para trazirave të viteve të fundit.
Por nga Damasku në Mosul, rritja e ekstremizmit ka krijuar gjithashtu një formë të re dhune, të synuar dhe vdekjeprurëse.
Për shumë njerëz, fjalët e Atit të Shenjtë priten si një antidot ndaj kësaj rënieje të parashikuar.
Një ushtri besimtarësh, nga të gjitha anët e rajonit, do të udhëtojnë për të dëgjuar deklaratat papnore. “Kur Papa udhëton në një vend arab, vizita e tij rrezaton përreth. Të gjithë ne në Tokën e Shenjtë do të dëgjojmë”, dëshmon William Shomali, ndihmës peshkop i Patriarkanës Latine të Jerusalemit.
Ashtu si paraardhësit e tij, Leoni i XIV do të përcaktojë tonin e vizitës.
Pali VI (1963-1978), pionieri, përuroi epokën e udhëtimit transatlantik dhe dialogut ndërfetar.
Gjon Pali II (1978-2005), diplomati, u prek nga gjurmwt dhe angazhimi i tij ndaj modelit libanez të bashkëjetesës.
Benedikti XVI (2005-2013), udhëheqësi shpirtëror, nxiti polemika duke e barazuar Islamin me dhunën.
Françesku (2013-2025), më i mprehtë politikisht nga të gjithë, e merrte telefonin çdo ditë për të pyetur rreth situatës në Kishën e Familjes së Shenjtë në Gaza.
Bota tani pret mbërritjen e papës së ri. Ashtu si paraardhësit e tij, ai do të lërë gjurmën e tij, stilin e tij. Por asgjë që ai thotë nuk do të jetë krejtësisht e re. Si në substancë ashtu edhe në formë, politika e Vatikanit tejkalon individët dhe vazhdon nëpër shekuj.
Në një epokë njoftimesh të shkëlqyera dhe iniciativash të përkohshme, Selia e Shenjtë mishëron qëndrueshmërinë. Një stil dallues, i vazhdueshëm dhe i përjetshëm i ka lejuar asaj të ofrojë një qasje diplomatike unike në botë, duke i shpëtuar presioneve të zakonshme të skenës ndërkombëtare, të paktën pjesërisht.
Rrënjët
Është e pamundur të kuptohet ADN-ja diplomatike e Selisë së Shenjtë pa gjurmuar historinë e saj që nga fillimi.
I lindur brenda Perandorisë Romake, Krishterimi mban një marrëdhënie simbiotike me tokat në brigjet lindore të Mesdheut. Jezusi i Nazaretit jetoi në Betlehem, predikoi në Galile dhe vdiq në Jerusalem.
“Toka e Shenjtë është vendi i zbulesës, ku ndodhën ngjarjet themeluese të besimit të krishterë”, shpjegon Maria Chiara Rioli, profesoreshë e asociuar në Universitetin e Modenës dhe Reggio Emilia.
Që nga viti 1878, regjimi ligjor i vendeve të shenjta është qeverisur nga Traktati i Berlinit, i cili përjetëson status quo-në. Por rajoni mbetet një nga qendrat nervore të politikës së Vatikanit.
Dy mijë vjet pas kryqëzimit të Krishtit, pelegrinët dynden në portat e Varrit të Shenjtë dhe miti i Tokës së Shenjtë vazhdon të ushqejë ekonominë e Kishës përmes një industrie të fuqishme turistike.
“Kjo rëndësi simbolike, shpirtërore dhe historike i jep rajonit një rëndësi unike, e cila ndikon si në vizionin diplomatik të Selisë së Shenjtë ashtu edhe në angazhimin e saj baritor”, vazhdon Maria Chiara Rioli.
Megjithatë, politikisht, Roma po humbiste kontrollin e saj. Pushtimet arabe, duke filluar në shekullin e VII, të ndjekura nga rënia e Kostandinopojës në vitin 1453, e vendosën Krishterimin në një pozicion minoriteti në tokën e tij të lindjes.
Në dhe përreth maleve të Malit Liban, konteksti në ndryshim e alienoi klerin maronit.
“Ekziston një përçarje de facto, le të themi, për shkak të pushtimit mysliman, i cili izoloi komunitetet maronite”, shpjegon Theodoros Koutroubas, një profesor në Universitetin Katolik të Louvain.
Me ndarjen e Kishave Lindore dhe Perëndimore në vitin 1054, Roma humbi gjithashtu aksesin në një segment të tërë të botës së krishterë. Grekët, Koptët, Armenët dhe të krishterët sirianë të Lindjes i nënshtroheshin patriarkateve ortodokse që nuk e njihnin juridiksionin latin.
“Situata ishte një anomali për Selinë e Shenjtë, e cila më pas u përpoq të pajtonte përçarjet, të ribashkonte vëllezërit e ndarë, duke mbrojtur bashkimin e Kishave”, vazhdon Theodoros Koutroubas.
Prandaj, politika arabe e Vatikanit synonte kryesisht të ndalonte këtë humbje toke. Aspekti i parë kishte të bënte me maronitët, veçanërisht nëpërmjet krijimit të shkollës maronite në Romë në vitin 1584.
“Vatikani e intensifikoi interesin e tij në zhvillimin e Kishës Maronite, duke i ofruar klerit mundësinë për të rritur nivelin e tyre të arsimit”, vazhdon Theodoros Koutroubas. Roma shkoi edhe më tej duke u përpjekur të tërhiqte besimtarë të rinj.
“Nga shekulli i 17-të e tutje, ajo u përpoq të bindte disa nga komunitetet lindore të hynin në bashkim duke propozuar një status gjysmë-autonomie të modeluar sipas maronitëve, i cili u lejonte atyre të ruanin ritet, gjuhët e tyre, veshjet e tyre liturgjike…” vazhdon Theodoros Koutroubas.
Ata që e pranojnë këtë ndarje me patriarkatet ortodokse, duke u bashkuar me të ashtuquajturat Kisha “Uniate” – Kishat Katolike Greke, Kaldease, Katolike Siriane dhe Katolike Armene – tani nën mbrojtjen e Romës, e cila negocion statusin e tyre drejtpërdrejt me Portën e Lartë.
“Dialogu ndërfetar nuk ekziston. Kisha nuk negocion me Islamin, por me autoritetet osmane. Si shtet sovran, ajo kërkon të drejta për besimtarët e saj që jetojnë brenda perandorisë”, vëren Theodoros Koutroubas.
Në praktikë
Ruajtja e këtyre fitimeve ka qenë prej kohësh në zemër të politikës së Vatikanit. Në nivelin baritor dhe humanitar, Kisha ka një rrjet të gjerë institucionesh dhe kongregacionesh fetare që ofrojnë mbështetje të përditshme për komunitetet lokale – dhe më gjerë.
“Ky kontribut shkon shumë përtej dimensionit thjesht shpirtëror: drejtohen shkolla, spitale, qendra sociale, strehimore dhe vepra bamirësie”, shpjegon Maria Chiara Rioli. Në disa raste, të drejtat e pronës kishtare ndihmojnë gjithashtu në parandalimin e largimit të njerëzve.
“Në Qytetin e Vjetër të Jerusalemit, zona nën Kujdestarinë Françeskane të Tokës së Shenjtë strehon familje të krishtera palestineze falas në mënyrë që ata të mund të qëndrojnë atje”, vëren Olivier Poquillon, një frat dominikan dhe drejtor i Shkollës Franceze Biblike dhe Arkeologjike të Jerusalemit.
Që nga 7 tetori, kjo prani ka marrë edhe një dimension tjetër, me aktivizimin e rrjeteve humanitare që u mundësojnë 550 të krishterëve të mbijetojnë në Gaza, nën bomba, brenda famullisë latine të Familjes së Shenjtë.
Por Kisha është në gjendje ta mbajë këtë infrastrukturë në terren vetëm falë paanshmërisë që pretendon në sferën politike. Për të mbrojtur interesat e komunitetit, Selia e Shenjtë u flet të gjithëve, gjatë gjithë kohës.
“Qëllimi është të ruhet një politikë paqësimi ndaj autoriteteve, veçanërisht për të shmangur masakrat”, shpjegon Theodoros Koutroubas. Për këtë qëllim, Selia e Shenjtë mban një rrjet të gjerë përfaqësuesish, duke përfshirë zonat e konfliktit, si Siria, ku Nunci Apostolik, Kardinali Mario Zenari, ka mbajtur një prani të pandërprerë që nga viti 2011.
“Vatikani ishte plotësisht i vetëdijshëm për shkallën e shtypjes që ndodhi nën ish-regjimin e Asadit”. Por, ndërsa të gjitha vendet perëndimore po tërhiqnin ambasadorët e tyre, Selia e Shenjtë zgjodhi të mbajë përfaqësuesin e saj në mënyrë që të mbante gjithmonë një pikë hyrjeje për diskutim”, shpjegon Ati Jihad Youssef, superior i manastirit katolik sirian të Mar Moussa el-Habachi, rreth 100 kilometra në veri të kryeqytetit sirian.
“Qëllimi përfundimtar është të jesh në gjendje të ndërhysh për të mbrojtur të pafajshmit, të drejtat e njeriut dhe interesat e Kishës”.
Trazirat
Ndërsa themelet e politikës së Vatikanit kanë qenë në vend që nga Perandoria Osmane, trazirat e mëdha historike kanë kontribuar në evolucionin e diplomacisë së saj.
E para erdhi nga jashtë. Prezantimi i projektit sionist, duke filluar në fund të shekullit të 19-të, shumë herët e detyroi Selinë e Shenjtë të merrte një qëndrim mbi “çështjen palestineze”. Gjatë një vizite në Romë në vitin 1904, Theodor Herzl kërkoi bekimin e Papës për të krijuar një shtet hebre midis lumit Jordan dhe Detit Mesdhe.
“Piusi i X u përgjigj “Nëse kërkoni të vendoseni në Lindjen e Mesme, qëllimi ynë do të jetë t’ju konvertojmë në Krishterim dhe t’ju pagëzojmë të gjithëve”, raporton Theodoros Koutroubas.
Epoka e dialogut ndërfetar nuk ekzistonte ende dhe disa teologë të krishterë e konsideronin Kishën si “Izraelin e vërtetë”.
“Në atë kohë, çdo gjë që nuk ishte e krishterë ishte jashtë sferës së shpëtimit”, vazhdon ai. Një traditë e gjatë anti-hebraike përshkoi gjithashtu qëndrimet e Vatikanit, të cilat akuzoheshin rregullisht se ushqenin një paragjykim anti-Izrael.
Katër vjet pas themelimit të Shtetit të Izraelit, Kryeministri David Ben-Gurion, në një fjalim në Knesset, akuzoi këto “forca më të fuqishme që janë armiqësore ndaj nesh, dhe jo domosdoshmërisht vetëm ndaj fqinjëve tanë”.
Instinktet e Kishës Katolike Romake e kanë ndjekur prej kohësh diplomacinë e Vatikanit. Por pika thelbësore qëndronte diku tjetër.
Në Palestinë, si në të gjithë rajonin, mbrojtja e interesave të krishtera shërbeu si një parim udhëzues. Në krye të listës së prioriteteve ishte e ardhmja e vendeve të shenjta.
Selia e Shenjtë njeh planin e ndarjes të propozuar nga OKB-ja në vitin 1947, i cili parashikon një status ndërkombëtar për Jerusalemin. Ruajtja e komuniteteve të krishtera, përmes negociatave me autoritetet në pushtet, përbën përparësinë tjetër të madhe.
Një gjest i rëndësishëm në këtë drejtim u bë në vitin 1987 nga Gjon Pali i II, i cili emëroi, për herë të parë, një palestinez, Michel Sabbah, në krye të Patriarkanës Latine të Jerusalemit.
Nga pragmatizmi, Vatikani u përshtat gradualisht me realitetin e situatës. Megjithatë, vetëm pas Marrëveshjeve të Oslos dhe premtimit të një shteti palestinez, Roma vendosi marrëdhënie zyrtare me Shtetin e Izraelit në vitin 1993.
Që atëherë, Vatikani ka “ruajtur një qëndrim të qëndrueshëm, bazuar në të drejtën ndërkombëtare, me një zgjidhje me dy shtete dhe një status ndërkombëtar për Jerusalemin”, vëren Olivier Poquillon.
Gjatë gjithë shekullit, konflikti në Tokën e Shenjtë u përhap në politikën e Vatikanit. Por thyerja e vërtetë, ajo që do të ndryshonte ADN-në diplomatike të Selisë së Shenjtë, erdhi nga brenda.
Midis viteve 1962 dhe 1965, Koncili i Dytë i Vatikanit e shtyu katolicizmin drejt modernitetit.
Ndryshimet përfshinin një hapje ndaj botës, një thjeshtim të riteve dhe një përditësim të parimeve udhëzuese për ta përshtatur Kishën me botën bashkëkohore.
Në çështjet ndërkombëtare, kjo periudhë shënoi një thyerje radikale me gjithçka që kishte ndodhur më parë dhe solli një rishikim të plotë të marrëdhënieve me fetë e tjera abrahamike.
Më 28 tetor 1965, deklarata “Nostra Aetate” njohu “elemente të së vërtetës” në fetë jo të krishtera.
Ideja e një “faji kolektiv të hebrenjve në vdekjen e Krishtit” u varros përfundimisht.
“Ky është një transformim i jashtëzakonshëm, një pikë kthese në histori, sepse për shekuj me radhë Islami u injorua dhe judaizmi u përjashtua. Një epokë e re po agon”, përmbledh Joseph Maïla.
Për herë të parë në histori, dialogu po ngrihet në statusin e një vlere thelbësore. “Këtu rëndësia e Libanit bëhet thelbësore: vendi përfaqëson një model për zbatimin e bashkëjetesës kristiano-myslimane në nivelin shoqëror dhe brenda institucioneve të tij politike”, vazhdon ai. Libani u bë “më shumë se një vend, është një mesazh”, sipas fjalëve të Gjon Palit II, i cili u bë gjithashtu papa i parë që u lut në sinagogën e Romës më 13 prill 1986.
Pas forumit të parë katolik-mysliman të mbajtur në Vatikan në vitin 2008, takimi midis Papa Françeskut dhe Imamit të Madh të al-Azhar, Sheikh Ahmad al-Tayeb, në Emiratet e Bashkuara Arabe në vitin 2019, mishëron kulmin e një procesi të filluar gjysmë shekulli më parë.
Kufijtë
Revolucioni themelor u shoqërua gjithashtu me një ndryshim në formë. Në fillim të viteve 1960, ndërsa identiteti katolik po pësonte një transformim të thellë, miratimi i përhapur i udhëtimeve në distanca të gjata solli epokën e Papës dhe ndryshoi rrënjësisht marrëdhënien me komunitetet më të largëta.
Në janar të vitit 1964, Papa Pali VI u bë papa i parë që fluturoi dhe shkeli në Tokën e Shenjtë, vetëm disa javë para se të bënte një vizitë të shpejtë pesëdhjetë e dy minutëshe në kryeqytetin libanez.
“Vatikani nuk ka qenë kurrë më afër arabëve, Islamit dhe kësaj Bote të Tretë të Afrikës dhe Azisë”, shpalli ai para turmës së mbledhur në Aeroportin Ndërkombëtar të Bejrutit.
Vizitat papnore që atëherë janë bërë pikat kryesore të jetës së Kishës, si dhe të rajonit. Nga Bejruti, ndërsa represioni shpërthente në Sirinë fqinje, Benedikti XVI, në shtator 2012, i bëri thirrje bashkësisë ndërkombëtare “Pse kaq shumë tmerr? Pse kaq shumë vdekje?”.
“Mesazhi në vetvete nuk është politik, por konteksti është padyshim i tillë”, komenton Joseph Maïla.
Ndikimi në fakt shtrihet shumë përtej publikut të krishterë dhe fortesave tradicionale të katolicizmit.
Pas pandemisë Covid, dhe pas viteve të errëta që përjetuan komunitetet irakiane të viktimizuara nga dhuna e Shtetit Islamik, vizita e parë papnore në histori u zhvillua në Irak në mars të vitit 2021.
Pasi vizitoi qytetin e lashtë të Urit, Papa Françesku u takua në Naxhaf me Ajatollahun e Madh Ali al-Sistani, një figurë kryesore në Islamin Shiit.
“Ati i Shenjtë nuk po vjen vetëm si përfaqësues i Kishës, por si kryetar shteti. Vizita e tij po transformon marrëdhënien e vendit me Vatikanin, pasi mediat kombëtare që atëherë kanë treguar një interes shumë më të madh për çështjet e Romës”, vëren Ati Hisham, kreu i famullisë kaldease të Zojës së Rozariës në Bagdad.
Kjo hapje ndaj Islamit po transformon gjithashtu diskursin që rrethon të krishterët në Lindjen e Mesme.
“Vatikani, i shqetësuar për një ekzistencë të integruar, hedh poshtë idenë e një statusi minoritar për të krishterët lindorë: gjuha e tij këmbëngul që të krishterët janë qytetarë të plotë të shteteve të tyre përkatëse”, vëren Joseph Maïla.
Nga lufta siriane te dhuna në Irak, mbrojtja e komuniteteve lokale tani varet nga ndërtimi i shteteve të qeverisura nga sundimi i ligjit.
“Në secilën prej deklaratave të tij, Papa Françesku foli për të drejtat e të gjithë sirianëve”, thekson Ati Jihad Youssef.
E armatosur me një mesazh unifikues, Roma shfrytëzon pozicionin e saj unik për të lënë gjurmën e saj. Por për shumë njerëz në rajon, frustrimet mbeten të pazgjidhura. Për të krishterët palestinezë në veçanti, sprova vazhdon.
“Ekziston një ndjenjë braktisjeje, pritje që tejkalojnë atë që është e mundur dhe një Kishë që përpiqet të gjejë zgjidhje”, ankohet Olivier Poquillon.
Diplomacia e Vatikanit gjithashtu ka kufizimet e saj. Afati kohor i Kishës nuk është më ai i kohës.
“Sot, njerëzit duan gjithçka, tani. Disa gjëra kërkojnë kohë”, vëren Poquillon.
Dhe mesazhi papnor ndonjëherë bie ndesh me evolucionin e shoqërive moderne.
“Nuk është se papët flasin dhe autoritetet dëgjojnë. Sa më të sekularizuara bëhen shoqëritë, aq më pak peshë kanë fjalët e tyre”, shton Theodoros Koutroubas.
Edhe në shoqëritë lindore që janë ende të devotshme, ndikimi politik i Selisë së Shenjtë është ndonjëherë i papërfillshëm.
Gjatë gjithë Luftës Civile Libaneze, iniciativat e përsëritura të emisarëve papnorë nuk u morën parasysh.
Në maj të vitit 1990, Patriarku Maronit Nasrallah Sfeir iu drejtua Papës që ta ushtronte presionin mbi të që t’i jepte fund konfliktit ndërkristian. Selia e Shenjtë kërcënoi se do t’i përjashtonte nga kisha anëtarët e krishterë të ushtrisë dhe madje do t’i ndalonte ata të hynin në varreza.
E gjitha kjo pa sukses. Lufta midis ushtrisë së gjeneralit Michel Aoun dhe forcave libaneze të Samir Geagea vazhdoi deri në vjeshtë.
Mes zhurmës së betejës, zëri i Vatikanit humbet në zhurmë. /Analizë e L’Orient Le Jour/
