Disa ditë më parë, Instituti Norvegjez i Filmit organizoi në Cinematekën e Oslos një tribut dedikuar regjisores Xhanfise Keko, ku në nderim të artistes shqiptare gjatë tre ditëve u shfaqën tre filma të saj. Organizimi i një eventi të tillë nga një prej institucioneve më prestigjioze të filmit në Evropë, na shtynë të bashkëbisedojmë me artistin multidimensional Genc Përmeti, i cili prej vitesh i është dedikuar dhe njohjes së artistes shqiptare jashtë Shqipërisë. Sigurisht, për aktivitetin në Oslo por mbi të gjitha, për atë çka përfaqëson regjisorja Xhanfise Keko dhe pse ajo vazhdon të zgjojë interesin e të huajve me krijimtarinë e saj që i përket një kohe të largët 40 – 50 vjet më parë. Tashmë është fakt që regjisorja Xhanfise Keko me krijimtarinë e saj prej më shumë se 10 vitesh është kthyer në një pikë referimi për studiuesit dhe programuesit në botë që dëshirojnë të bëjnë të njohur kinematografinë shqiptare, veçanërisht atë të krijuar në kohën e komunizmit dhe në rrethana të mungesës së lirisë të krijimit.
-Zoti Përmeti, sa i rëndësishëm është tributi që Instituti Norvegjez i Filmit i bëri regjisores Xhanfise Keko?
Dihet që cinematekat tashmë janë tempujt më prestigjiozë, ku arti i shtatë projektohet në vlerat më të larta të saj dhe Xhanfise Keko është një regjisore, e cila ka një udhëtim për t’u admiruar si një nga regjisoret e suksesshme me tribute të organizuara nga Vienna Film Museum, Cinematheque e Copenhagenit, Tel Avivit, Jerusalemit, Haifas, Linkoln Centër, British Film Institute, Kinoteca Espanole së fundi Oslo. Ndërkohë ajo është një nga autoret e pakta që kanali televiziv amerikan TCM ( Turner Classic Movies ) e shpall “autorja e javës” dhe në bisedën përpara dhe pas shfaqjes së filmit “Tomka dhe shokët e tij” tre vjet më parë me këtë rast, regjisorja e njohur Kimberli Pierce për filmin e nominuar për Oscar “Boys don’t cry” i bëri një prezantim dhe analizë admiruese, duke theksuar veçanërisht faktin që Xhanfise Keko është një autore tejet origjinale dhe vizionare. Për të kuptuar më mirë, këto programime nuk janë të rastësishme por si rezultat i konsolidimit të staturës së Xhanfise Kekos mes autoreve më të mira botërore. Mos harrojmë se kritiku i njohur britanik Mark Cousins, i cili është caktuar të moderojë edicionin e radhës së Akademisë Europiane të Filmit, e ka përfshirë Xhanfise Kekon në tre dokumentarët që ka realizuar duke theksuar rëndësinë e kësaj autoreje, deri para 15 vitesh të panjohur për audiencën ndërkombëtare dhe gabimin që është bërë duke mos ja ofruar shumë më parë veprat e saj shikuesve në mbarë botën. Veprat e saj nuk janë filma për fëmijë, por vepra filmike të analizës së fenomeneve dhe zhvillimeve sociale nga këndvështrimi i fëmijëve duke krijuar situata tejet origjinale dhe të këndshme për audiencën, por në të njejtën kohë dhe duke dhënë mesazhe dhe prekur problematika që filmat “për të mëdhenjtë” hezitonin t’i preknin. Duke udhëtuar në këto shtigje Xhanfise Keko arriti të ishte në gjendje të mos binte pre e skematizmit që ishte mbizotërues për kohën dhe të ruante me fanatizëm vërtetësinë e narrativave, të cilat pavarësisht dekadave vazhdojnë të jenë të freskëta. Kjo mendoj është ajo që kanë patur parasysh edhe Instituti Norvegjez i Filmit dhe Cinemateket e Oslos kur pasi vizionuan filmat e saj vendosën të organizojnë tributin dedikuar regjisores shqiptare, e para herë kjo në Norvegji.
-Siç dihet, regjisorja Keko filmin e fundit të saj e ka realizuar 40 vite më parë. Megjithatë, ajo vazhdon të zgjojë interes për audiencat e huaja. Si mendoni ju, nisur dhe nga kontaktet tuaja me studiues, kineastë, producentë e programues të huaj, pse ndodh kjo?
Kinematografia është forma artistike më popullore e 100 viteve të fundit të shoqërisë njerëzore ku bashkohen mediumet e imazhit, muzikës, fjalës, aktrimit, kostumeve, etj. Por ajo që e bën akoma më atraktive këtë formë artistike janë historitë që ato përcjellin. Në shumë raste kur përballemi me programues, kuratorë e kritikë të kinemasë, ne i ofrojmë të shijojnë filma me të cilët ne jemi rritur dhe kemi krijuar një steriotip subkoshiencial të historive ku në shumicën e rasteve kemi hasur në mosinteresim prej tyre. Nuk ka të bëjë me stilistikën, imazhin, aftësitë e aktrimit apo mizansenave, por me mungesën e përcjelljes së narrativave duke lënë hapësira të padekodueshme që më pas ne gabimisht i perceptojmë si mungesë të njohjes nga ana e tyre të specifikave të historive nga vendi ynë. Them gabimisht pasi, në mbi dymijë vite të krijimtarisë së letërsisë botërore duke filluar me eposet Homerike, historitë kanë një universalitet ku natyra njerëzore kalon përmes dashurive, urrejtjeve, tradhtive, hakmarrjeve, besnikërive, jetës dhe vdekjes duke i përkthyer në histori të jetuara përtej sejcilit prej nesh dhe të identifikohemi me këto histori duke u bërë pjesë e tyre. Dhe për t’u kthyer tek regjisorja jonë Xhanfise Keko, do thoja se ky ishte dhe çelësi i saj në ndërtimin e një udhëtimi kinematografik që i mbijeton kohës dhe që sa herë i shohim janë të freskëta. Në veprat e saj të ndërtuara me vërtetësi dhe të zhveshura nga karamelizimet inorganike, të gjitha audiencat gjejnë një pjesë të fëmijërisë së tyre, duke u rikthyer pas në kohë (dhe jo vetëm pasi rezonojnë dhe me dramaturgjinë e ditëve të sotme) dhe reflektojnë për ato momente si i kanë përjetuar. Regjisorja Xhanfise Keko me vërtetësi ju përqas këtyre historive duke mos bërë kompromise afatshkurtëra, por duke ju përmbajtur konceptit të saj artistik dhe gjetur një gjuhë kinematografike në përputhje me dramaturgjinë, të cilat kanë krijuar trup artistik solid dhe me një fill stilistikor tejet origjinal. Dhe ky mendoj që është një nga arsyet e interesit të programuesve, kuratorëve dhe audiencave në shijimin e krijimtarisë së kësaj autoreje katër dekada pasi ajo mbylli karrierën si regjisore. Do doja të vija në vëmendje faktin që sot ka një konkurrencë tejet të fortë në frontin e filmave klasikë ku egzistojnë me qindra mijëra të tillë dhe Xhanfise Keko është një prej autoreve që po i mbijeton kohës dhe që besoj se do jetë e pranishme edhe për dekadat që do vijnë.
-Cilët janë elementët sipas jush që e bëjnë Xhanfise Kekon tërheqëse edhe tani që kanë kaluar kaq kohë nga largimi i saj nga jeta?
Do doja së pari të theksoja vërtetësinë dhe sinqeritetin e artistes ndaj asaj që Keko besonte si humaniste, artiste, intelektuale dhe nënë. Filli njerëzor dhe dashuria e saj për personazhet janë evidente sa në fund të çdo filmi që ne shohim të krijuar prej saj do donim që të ishim pjesë e tyre, por në të njejtën kohë gjejmë dhe veten tonë të mishëruar. Nuk do doja të lija pas dore intuitën e saj kinematografike, ku stilistika e imazhit me ritmin dhe dramaturgjinë janë masterklase të krijuara nga një njohëse virtuoze e kinemasë. Aftësia e saj për të lundruar nga skenat dramatike në ç’tensionimet komike dhe rikthimi më i fortë dramatik, duke krijuar një lidhje organike mes akteve në përputhje me intensitetin e montazhit që Keko e kish ushtruar mbi 20 vite bëjnë që ajo të studiohet nga njohësit e kinemasë në botë si një rast i veçantë, që për habinë e studiuesve shkëlqeu në një periudhë ku kinemaja predominohej nga autorë meshkuj duke e krijuar trashëgiminë e saj kinematografike jo me avantazhe, por me vendosmërinë e një artisteje që gjenerata identifikohen me të.
-Dhe së fundi, çfarë do të ofrojë e nesërmja për veprat e Xhanfise Kekos?
Koha ka çimentuar vendin e saj në panteonin e kinemasë botërore mes autoreve të spikatura në historinë e kinemasë dhe gjithashtu për filmat dedikuar fëmijërisë (mos gabojmë duke i përcaktuar si “filma për fëmijë). Mos harrojmë që, autorë si Tarkovski me “Mirror” dhe “Fëmijëria e Ivanit”, Klimov me “Come and see”, Kirostsami me “Taste of Chery” apo Angelopoulos me “Eternity and a day”, në optikën e tyre kanë operuar përmes narrativës së fëmijërisë si elemente për të ndërtuar kryeveprat e tyre. Ndaj veprat e Kekos tashmë janë në kalendat e programuesve dhe kuratorëve, duke krijuar një shtrat të sigurt të riprogramimeve në vitet e ardhshme si një autore që ka fituar hapësirën e saj në katalogun e autorëve klasikë jo përmes kuotave por falë talentit të saj.
Intervistoi: Juljana Vrapi
