Është një e vërtetë e pamohueshme, me peshë të madhe historike e sociale që Revolucioni Socialist i Tetorit, i cili triumfoi në Rusi 100 vjet më parë, përbën një ngjarje epokale që tronditi botën dhe shënoi një nga kthesat më të mëdha të shoqërisë njerëzore. Me këtë revolucion gjetën shprehje si asnjëherë idealet liridashëse të popujve për një shoqëri të drejtë e të barabartë që do të mishëroheshin dhe do të konkretizoheshin në rendin socialist që nisi të ngrihet përmes vështirësive të mëdha, si nj sprovë e parë e pangjarë në Rusinë e prapambetur, të vuajtur e të shtypur në vitin 1917.
Për këtë realitet social fenomenal kam medituar e reflektuar gjatë gjithë jetës sime të ndërgjegjshme. Në rini, me entuziazëm të madh, më pas me një qëndrim realist të përmbajtur, larg çdo skepticizmi, pastaj me ca rezerva kur përballesha me ngjarje e praktika të padrejta e aspak humane, për të kaluar në kritika, por kurrnjëherë në mohim. Mendoja dhe mendoj se, si në çdo fushë, dialektika është e pranishme dhe në zhvillim edhe në shoqërinë njerëzore. Ajo ka evoluar nga një sistem në tjetrin, nga shoqëria patriarkale sistem primitiv, në shoqërinë feudale, pastaj në shoqërinë kapitaliste, për t’u zhvilluar më tej në shoqërinë socialiste. Në një miting të madh popullor në Athinë pas viteve ‘90 dëgjova një nga liderët socialistë francezë të thotë se e ardhmja e shoqërisë njerëzore është socializmi. Sepse shoqëria njerëzore nuk mund të rrijë në vend, pa ndryshim ajo vdes, por mençuria njerëzore dhe përvoja historike, sipas ligjeve të dialektikës, do të sjellë ato ndryshime që i kërkojnë kohët e reja dhe progresi.
Këto mendime m’u zgjuan në 100 vjetorin jubilar të Revolucionit rus të vitit 1917. Dhe këto mendime më çuan larg, para treçerek shekulli dhe çuditërisht në Moskë, atje ku kish hedhur hapin e parë socializmi si sistem shoqëror.
Ndodhesha në kryeqytetin sovjetik, pasi kisha pushuar për një muaj në Krime, madje kisha qenë dhe në Jaltë ku isha njohur me një student rus që kish mësuar shqipen dhe kjo u bë shkak të miqësoheshim. Ai quhej Aljosha T, një djalë i mençur e simpatik, tipik rus, flokëverdhë dhe sy të kaltër, natyrë e dashur dhe e sinqertë. Me të do të flisnim për letërsinë e për bukurinë e vajzave si të rinj që ishim, do të vizitonim muzetë, veçanërisht shtëpinë-muze të Çehovit, do të flisnim nga pak për filozofinë, por çuditërisht aspak për politikën.
Ai më njohu e më lidhi më botën ruse. Por, një natë, pasi dolëm nga restoranti ku kishim darkuar, ai më rrëfeu një barsoletë ruse që u shkrimë së qeshuri. Pastaj, pa pritur, më bëri një pyetje të çuditshme që më vuri në një pozitë të vështirë: “E di ti se ç’është plenumi i KQ të Partisë?” Unë mbeta për një çast dhe pastaj iu përgjigja sipas fjalorit politik të kohës. Ai buzëqeshi dhe tha: “Jo, ai është varianti zyrtar, por sipas variantit popullor Plenumi i Partisë është një arenë, ku njerëzit i hanë kokën njëri-tjetrit.” Kësaj here unë shtanga, u ndjeva keq, bile më tingëlloi si provokim dhe s’i dhashë përgjigje. Ai më vuri dorën në krah dhe më tha me të butë: “Po do të bëjmë dhe shaka, se jeta pa shaka të plak.” Atëherë unë i thashë: “Nuk fole ti, po vodka që pimë.” Dhe me këto fjalë e mbyllëm bisedën dhe vazhduam shëtitjen përgjatë bulevardit buzë Detit të Zi, duke kujtuar tregimet e Çehovit me temë nga Krimea.
Atë natë mezi më zuri gjumi. Nuk më hiqej nga mendja pyetja e tij për Plenumin e KQ. Nuk kisha dëgjuar gjatë tërë atyre ditëve fjalë me zarar nga rusët me të cilët kisha kontakt. Sigurisht, ata flisnin dhe për politikë, por brenda vijës së kohës. Kështu dhe unë, që vija nga një vend aleat i vëllait të madh sovjetik. Isha i matur, për mos të thëne njëfarë fanatiku, aq sa nisa të dyshoja për keq, por në fakt ai tregohej korrekt dhe miqësor.
Për këtë u binda sidomos kur shkuam në Moskë, ku ai kishte familjen dhe gjatë pak ditëve që më kishin mbetur më shëtiti për të parë Maozelumin Lenin-Stalin, Muzeun e Revolucionit, Teatrin Balshoi etj. Kurse, një ditë më çoi të vizitoja Bibliotekën “Lenin” të Moskës, ku soditëm sallat kryesore. Në një moment, para se të largohesha, ai më tregoi se në katin e poshtëm gjendej fondi ku ruheshin librat e rrallë dhe ato të ndaluarit, por që nuk lejohej të frekuentohej nga të gjithë.
Kur dolëm nga Biblioteka, u ulëm në një lokal për t’u çlodhur. Aty Aljosha qëndroi për një kohë si i menduar, ndërsa unë sodisja lëvizjet e njerëzve dhe të makinave. Nuk di sa kohë qëndruam kështu, por mbaj mend se pasi pimë kafetë, ai u çel në fytyrë dhe më tha me një zë të përdëllyer: “Ju nesër do të largoheni dhe unë po filloj të ndjej që tani mungesën e një miku që nuk do ta harroj. Më besoni për këtë që ju them. Lidhëm një miqësi tepër njerëzore dhe kjo është një gjë e rrallë si tek ne dhe tek ju. Ndaj do të të besoj një të vërtetë, që e mbaj brenda vetes prej vitesh dhe jo rastësisht ju solla në Bibliotekën Lenin dhe ju tregova për katin e poshtëm. Aty punon ime motër dhe unë kam fatin që, me ndihmën e saj, të lexoj disa nga librat e arkivit, të cilët u jepen vetëm njerëzve të autorizuar. Përjashtim bëjnë individë të veçantë që i sigurojnë ilegalisht, si unë nëpërmjet motrës. Kështu kam lexuar mes pak librave dhe një nga librat me letërkëmbimin e Marksit dhe Engelsit. Nga ky libër kam zbuluar një të vërtetë të madhe e të papublikuar në vendet tona, të cilën do të ta jap për ta marrë me vete dhe të mbetet si një e fshehtë miqësore.
Libri i letërkëmbimit është pjesë e veprave të plota të Marksit dhe Engelsit, që u përkthye dhe u botua me porosi personale të Leninit, pa u censuruar pas revolucionit. Por, me vdekjen e Leninit, ky botim i plotë i veprave të tyre, me urdhër të Stalinit, u hoq nga qarkullimi dhe u zëvendësua me një botim të ri të censuruar, që njihet si botim zyrtar.
E pra, unë kam pasur fatin e madh ta lexoj e të zbuloj me kohë, në librin e letërkëmbimit, një nga letrat e Marksit që i dërgonte Engelsit, mikut dhe bashkëpunëtorit më të ngushtë, ku gjendet ajo e vërtetë gjeniale për të cilën e kam fjalën. Ai ndërmjet të tjerash (duke nxjerr një copë letër nga xhepi) i shkruante: ‘I dashur Fred, sapo i dhashë fund ‘Kapitalit’ dhe tani rri e mendoj dhe pyes veten se cili do të jetë fati i ideve të kësaj vepre në të ardhmen e panjohur? Mendimi im është ky: në qoftë se do të përvetësohen e do të zbatohen në vende të zhvilluar si Anglia, Franca, SHBA e Gjermania, këto ide do të jenë fatlume, por në qoftë se do të tentohet të zbatohen në vende të prapambetura si Rusia, India, Kina, këto ide do të jenë fatkeqe.’”
As sot e kësaj dite nuk e kam harruar seriozitetin dhe solemnitetin me të cilin i shqiptoi dhe ligjëroi Aljosha fjalët e atij paragrafi të letrës. Vetëm di të them se aq u emocionova dhe u habita nga ajo e vërtetë e madhe që dëgjova, nga vizioni gjenial i Marksit, sa m’u duk sikur në mes nesh shpërtheu një dritë e fortë, por nuk fola, vetëm tunda kokën në heshtje, si të bëja padashur një rit. Edhe Aljosha u tregua fisnik, nuk e çoi më tutje, nuk bëri asnjë koment. As unë nuk fola. Ishte biseda më e çuditshme që kisha përballuar në jetën time. Tani më takonte mua që këtë të fshehtë të rrallë ta mbaja thellë në vetvete. Me këto mendime u ndava nga Aljosha tek hoteli kur më përcolli për të mos u takuar e komunikuar më kurrë.
Të nesërmen u ktheva në Shqipëri me bindjen se këtë të vërtetë që sillja me vete nuk do t’ia tregoja askujt, qoftë dhe në rrethin tim të ngushtë shoqëror. Çdo hapje e imja në atmosferën e rëndë politike të kohës, do të kishte efektin e një bombe. E gjitha kjo vinte nga mendimi se çështja e revolucionit proletar ishte konceptuar dhe zbatuar nga Lenini ndryshe nga Marksi. Ata viheshin në kundërshtim me njëri-tjetrin. Për Marksin ky revolucion do të triumfonte në vendet e zhvilluara, kurse për Leninin revolucioni do të niste nga hallka më e dobët e sistemit kapitalist, siç ndodhi në të vërtetë me Rusinë e prapambetur.
Duke arsyetuar vetmevete për këtë problem madhor të shoqërisë njerëzore, mendoja se fati i socializmit si sistem po të zbatohej sipas Marksit, do të kishte qenë krejt ndryshe. Do të shmangte në një masë të konsiderueshme, pavarësisht nga disa arritje historike, kalvarin që shoqëroi revolucionin leninist në vendet e pazhvilluara ose në ato përafërsisht të zhvilluara, por që ndoqën modelin sovjetik. Një rrugë të tillë kish ndjekur edhe Shqipëria. Kjo është rezultantja historike-sociale e Revolucionit të Tetorit që mund të heqim në përkujtim të 100 vjetorit të triumfit të tij, pa mohuar kurrsesi tronditjen dhe goditjen e rëndë që i dha sistemit kapitalist dhe farës jetëdhënëse që hodhi për një botë të re, pa shtypje dhe shfrytëzim, për drejtësi e barazi, për ato të mira sociale që u solli masave të gjera, të cilat kapitalizmi më vonë i huazoi.
Të gjitha këto mendime që më zgjoi ai fragment i letrës së Marksit, unë do t’i kyçja brenda vetes për disa dekada. Vetëm kur ndodhi përmbysja politike e viteve ‘90-të, e bëra të njohur publikisht mendimin e Marksit në një mbledhje të gjerë të veteranëve të Luftës Nacionalçlirimtare, ku isha i ftuar të flisja në 50 vjetorin e rënies heroike të Qemal Stafës. Fjalët e mia patën një pritje të dyzuar në sallë: një pjesë i mirëpriti duke i duartrokitur, kurse pjesa tjetër qëndroi indiferente. Dhe kjo u duk në mbarim të mbledhja, kur një pjesë më shtrënguan dorën, të tjerë nuk m’u afruan. Ndërsa unë gjithë atë situatë e prita me gjakftohtësi, duke u dhënë të drejtë të dy palëve, ashtu siç na mëson dialektika.
