Në rubrikën Personale, në ObserverKult, mysafir yni është shkrimtari, Marsel Lela.
– Si ndodhi takimi i parë me letërsinë?
-Kam lindur me një fantazi dhe natyrë ëndërrimtare të pashërueshme. Ndoshta edhe jeta e fshatit më ka dhënë krahë në këtë. Kjo ka qenë edhe “mblesi” i takimit me letërsinë që në fëmijëri – dëshira dhe nevoja për të eksploruar; shtoji kësaj edhe faktin se jam rritur i rrethuar nga librat. Libri im i parë, ai të cilin kam lexuar nga fillimi në fund ka qenë “Aventurat e Çufos” i Gaqo Bushakës, mjeshtër i letërsisë për fëmijë. E kam lexuar kur kam qenë në klasë të parë, nga Biblioteka e Shkollës.
Më lejoni të dal pak nga tema dhe të tregoj një histori që ka të bëjë me këtë bibliotekë. Në fakt, më shumë se një histori është një rrëfim që për të herë të parë po e bëj publikisht nga hapësira e Observerkult. Si pastor i kishës jam mësuar të jem në pozicionin e atij që e dëgjon rrëfimin, ndërsa sot po vihem në rolin e rrëfyesit.
Ishte viti i mbrapshtë 1997- një vit armësh, bastisjesh, shkatërrimi dhe kaosi. Histeria kolektive që kishte pllakosur vendin për shkak të humbjes së parave në firmat piramidale ia tejkalonte disa herë rrëfenjave që isha mësuar t’i lexoja vetëm në libra. Kot nuk thonë që arti vetëm sa e imiton realitetin, por nuk mund ta rrokë kurrë kompleksitetin dhe absurditetin e tij. Dhe sa mirë që është kështu. Data 7 mars, Dita e Mësuesit. Kaosi akoma nuk kishte shkelur në fshatin tonë. Krismat e kallashnikovëve dhe shkëndijat e gjurmlënësve nisën të vinin nga Fushë-Kruja vetëm atë pasdite vonë.
Akoma e mbaj mend gëzimin që ndjeja ndërsa përshkoja rrugën e fshatit Halil për në Shkollën “Arbëria” mëngjesin e asaj dite marsi. Gëzimi dhe entuziazmi im vinte nga fakti se në ditë të tilla të veçanta më lihej mua organizimi i eventeve. Por kur mbërrita në oborrin e shkollës gjej oborrin e zbrazur dhe derën kryesore të shkollës të kyçur. Qeveria kishte dhënë urdhër që asnjë mësues të mos paraqitej në shkollë atë ditë, si dhe shumë nënpunës institucionesh të tjera shtetërore.
U ktheva në shtëpi tepër i mërzitur. Në orët e para të pasdites morëm vesh çfarë kishte ngjarë. Nga të katërta anët njerëzit po dyndeshin duke shkatërruar dhe rrëmbyer objektet e institucioneve të shtetit, përfshi edhe shkollat. Ato gjëra që nuk u hynin në punë i digjnin, ose shkatërronin. Menjëherë mendja më vajti tek biblioteka e shkollës. Ishte vendi im i parapëlqyer dhe mendova fatin e gjithë atyre titujve të mirë pasi shkolla të bastisej. Në atë kohë librat nuk gjendeshin aq kollaj sa sot. Kështu që nisem sërish për tek shkolla. Arrij të futem nga një e çarë në dritaren e pasme, prej nga nxjerr të gjithë librat. Sigurisht, isha i shoqëruar dhe librat i kemi larguar që aty duke i mbajtur në kurriz. Atë mbrëmje shkolla u bastis dhe gjithçka në të u vodh, ose u dogj.
Ngjarja e asaj nate shënjoi një detaj të pashlyeshëm në marrëdhënien time me letërsinë dhe përgjegjësinë ndaj saj: Kisha filluar t’i shihja librat si qenie të gjalla. Më vonë kuptova se kjo ndjenjë përgjegjësie kishte spikatur vërtetë atë natë, pas “aventurës sime heroike”, por themelet ishin hedhur që në takimin tim të parë me letërsinë, përmes Çufos së Gaqo Bushakës. Më pas kanë pasur Petro Zheji, Odhise Grillo, Xhani Rodari, De Amicis, Vëllezërit Grim, Anderseni, Zhyl Verni, e shumë, e shumë të tjerë. Papritur e gjej veten 42 vjeç e kacafiu, por me një uri për librin që vetëm është shtuar.
Besoj se për çdo dashamirës të letërsisë fillesat janë pak a shumë të tilla. Takimi i parë me letërsinë nuk ka një datë të saktë, as një vend të caktuar. Është një lloj rrëshqitje e heshtur drejt një bote tjetër që, në fillim, s’e kupton se po të pret. Ajo që më tërhoqi me një fuqi magnetike gjatë leximeve të para ishte të parit e librit si një portal mes botëve. Ishte hera e parë që ndjeva se brenda një libri fshihej një dhomë tjetër, një korridor i mjegullt ku realiteti bëhej më i thellë dhe më i vërtetë se vetë jeta që kisha përreth.
Asokohe nuk e dija se çfarë kërkoja. Ndoshta kërkoja një zë që të më shpjegonte atë që askush nuk e thoshte. Ndoshta kërkoja një vend ku mund të hyja pa trokitur. Ndoshta kërkoja veten. Por letërsia më priti pa pyetje. Më dha hapësirën që nuk kisha ditur as ta kërkoja: një hapësirë ku qetësia nuk ishte boshësi, por mundësi; ku fjala e shkruar kishte peshë, por edhe dritë. E kuptova se letërsia nuk ishte arratisje, por rikthim; rikthim te ajo që je, te ajo që të mungon, te ajo që nuk guxon ta thuash me zë, por mund ta shkruash. Letërsia nuk më erdhi si zgjedhje; më erdhi si thirrje. Dhe unë, pa e kuptuar, u përgjigja.
– Kur ratë në “grackën” e saj?
-Të jetë grackë, thua? Pse jo një lloj dashurie që nuk të pyet, që të zë butësisht, pastaj s’të lëshon më? Por në fund të fundit, edhe dashuria është një lloj “gracke”, kështu që le t’i rrimë këtij përcaktimi.
Unë besoj se rashë në këtë ‘grackë’ pikërisht atëherë kur e kuptova se nuk mund të mjaftohesha më vetëm me leximin. Deri atëherë librat i kisha parë si këshilltarë të urtë që më shpjegonin botën, si një llampë alpinistësh që binte mbi terrenet e thella dhe të ashpra ku unë vetë nuk kisha shkelur kurrë. Por një ditë ndodhi diçka, asokohe themelore për mua. Në vend që të mendoja për historinë që kisha lexuar në libër, nisa të shtroja pyetjet e mia, se si do ta kisha shkruar unë atë skenë, çfarë do t’i kisha thënë personazhit, cili detaj duhej zhvendosur. Më saktë, gracka ishte dëshira për të hulumtuar, jo vetëm për të përjetuar.
Më vonë nisa të mendoj nëse do të mundja ndonjëherë edhe unë të shkruaja diçka. Kjo ka ndodhur gjatë dy viteve të para të gjimnazit. Asokohe në shkollë zhvilloheshin konkurse letrare ku unë merrja pjesë si interpretues i poezive (shumicën e dhjetave në tetëvjeçare dhe gjimnaz i kam nga recitimet). Ata që merrnin pjesë me krijimet e tyre i përkisnin viteve më të larta. Kështu, i gjendur mes këtyre “lisave të letërsisë” para të cilëve më dukej vetja si qepujkë, më hipi edhe mua oreksi për të shkruar. Provova për një kohë të shkruaj, kryesisht poezi, por nuk qullosa asgjë për të qenë. Në shkarravinat e mia që ishin më shumë një imitim i keq i atyre që kisha lexuar dalloja mediokrin që nuk ia thekte hiç kësaj pune. Dhe hoqa dorë.
Por kjo grackë – dëshira për të hulumtuar dhe më pas për të provuar vetë të shkruaj – ishte të kuptuarit se letërsia, para së gjithash është përgjegjësi. Ndoshta përgjegjësia më e lartë që njeriu i jep vetes pa ia kërkuar njeri. Sepse sapo nis të shkruash, kupton se nuk je më kalimtar nëpër botën e librave. Bëhesh dëshmitar. Jo dëshmitar i një epoke, a i një kohe të caktuar, por i vetes sate – i asaj pjese që zakonisht mbetet në terr dhe të vështron në heshtje. Letërsia të kërkon t’i japësh formë asaj që të frikëson, asaj që s’e kupton mirë, asaj që nuk guxon t’ia rrëfesh askujt. Nuk të lejon t’i shmangësh as gropat, as dritën, as djegien e brendshme që sjell e vërteta. Letërsia nuk të fal për pavërtetësinë. Ajo të thërret të hysh në thellësi – tënden dhe të botës – dhe të dalësh që andej me atë që ke parë, pa e zbukuruar, pa e liruar nga barra. Dhe kur e kupton këtë, kupton edhe grackën e vërtetë: se sapo pranon përgjegjësinë, nuk mund të kthehesh më mbrapa.
– Kur nisët të ndiheshit shkrimtar?
-Nëse do të përgjigjesha shkurt do të jepja një përgjigje të njëjtë me atë të Jorge Luis Borges: Gjithmonë e kam menduar veten si shkrimtar, që përpara se të shkruaja një libër. Madje që përpara se të ndihesha i tillë.
Por meqë intervista është personale, kam vendosur të jap përgjigje më të gjera.
Krijimet e mia të para të vërteta i kam shkruar kur isha tetëmbëdhjetë vjeç. Dhe po atë vit kam fituar çmimin e dytë kombëtar në poezi. çmim i akorduar nga dy burra të mençur që i vlerësoj shumë – ministri i Arsimit i asokohe, Ethem Ruka dhe shkrimtari erudit Moikom Zeqo. Kjo ka qenë koha kur nisa të ndjej me gjithë mend dëshirën për të qenë shkrimtar. Afirmimi nga njerëz që e njihnin letërsinë më dha një hov se, të paktën, ajo që kisha shkruar e kishte njëfar vlere. Megjithëse sot mendoj se nëse dikush nuk e kupton vetë se është shkrimtar, nuk e ndjen këtë në kockat dhe në rropullitë e tij, me shumë mundësi ai nuk është i tillë.
Me kalimin e kohës letërsia dhe arti i të shkruarit u bë pjesë integrale e jetës sime. Unë jetoja me letërsinë, për letërsinë dhe brenda letërsisë njësoj siç jeton universi brenda Krijuesit. Kisha kryer shkollën e lartë për Gjuhë-Letërsi, punoja si gazetar, më pas si skenarist, botohesha nga suplemente dhe organe të letërsisë, dhe isha pjesë e qarqeve letrare të kryeqytetit. Me pak fjalë, shkrimtaria ishte gjithçka që unë isha dhe jam. Nëse do të më duhet ta përkufizoj momentin kur unë nisa të ndihesha shkrimtar, e jo thjesht një dëshirë për të qenë i tillë, do të thoja se ky ishte momenti kur ajo që shkruaja kishte vlerë për të tjerët.
Stephen King, i njohur gjerësisht për romanet e tij horror, ka thënë: “Nëse shkruan diçka, e shet dhe me paratë që ke fituar paguan faturat, atëhere je një shkrimtar i suksesshëm”. Unë mendoj se kjo është një mendësi tipike amerikane e konceptimit të asaj çfarë do të thotë të jesh shkrimtar. Sot kemi shumë hyzmeqarë të penës (ose tastierës) që me budallallëqet e tyre paguajnë shumë më tepër se faturat. Por kjo nuk do të thotë se ata janë shkrimtarë.
Shkrimtari, për mua, është ai që rrezikon veten, jo ai që rregullon bilancin. Është ai që derdh brendinë e tij me gjithë papastërtitë e veta në letër, jo që prodhon mall për treg. Shkrimtaria nuk është zanat, është akt besimi: në veten, në fjalën, në Zotin, në të padukshmen që frymëzon. Çdo faqe e shkruar është një përpjekje për të depërtuar pak më thellë në pyetjet që na ndjekin gjithë jetën.
Në këtë kuptim, të ndjerit shkrimtar për mua ka qenë kur dikush ka lexuar një krijim timin dhe ka thënë: “Edhe unë e kam ndjerë kështu, por nuk kam ditur ta them”.
– A ja keni shtruar ende atë pyetjen shumëdimensionale vetes: “Pse shkruaj”?
-Asnjëherë! Çuditërisht nuk ia kam bërë këtë pyetje vetes dhe e di që është një pyetje e trajtuar jo rrallë. Shkruaj sepse mundem? Sepse dua? Sepse duhet? Sepse kjo është thirrja ime, talenti, zanati im? Sepse dua të përkas? Të dukem? Të bëj lek? Të gjitha së bashku, ndoshta?
Mund të them se kjo nuk është një pyetje që merr një përgjigje përfundimtare; është më shumë një pendulum që lëkundet mes arsyes dhe thirrjes së brendshme. Për mua, të shkruarit është pikë së pari një dhuratë nga Zoti, dhe si çdo dhuratë e tillë, ajo jepet për një qëllim. E kam ndjerë gjithmonë se fjala nuk është thjesht një mjet estetik ose një ushtrim inteligjence, por një detyrë e heshtur për të dëshmuar diçka më të madhe se vetja – qoftë kjo e vërteta, shpresa, apo drita që i mungon shpesh botës.
Të paktën, nuk shkruaj për të ndërtuar një monument vetjak, as për të lënë gjurmë në rërë. Prandaj edhe kam botuar shumë rrallë. Gjithaq, e urrej letërsinë impenjative – atë me të cilën autori eksitohet duke e lexuar vetë më shumë se të tjerët. Shkruaj sepse përmes fjalës më duket sikur njeriu arrin të vendosë pak rend në kaosin e brendshëm, të kapë nga ajri të paprekshmen, ta bëjë të dëgjuar atë që zakonisht hesht. Shkruaj për t’i dhënë një emër dhimbjes dhe për t’i krijuar një përzore shpresës. Nuk e di se sa ia kam arritur kësaj, por, siç thuhet, rëndësi ka mendimi. Shpesh më duket sikur Zoti na flet nëpërmjet boshllëqeve, dhe ne, shkrimtarët, kemi detyrën – ose ndoshta privilegjin – t’i mbushim ato boshllëqe me kuptime që u shërbejnë të tjerëve.
Ka momente kur mendoj se shkruaj nga nevoja për t’i shpëtuar vetes dhe ka të tjera momente kur më duket se shkruaj për t’u bashkuar më shumë me botën. Në të dy rastet, procesi është një akt besimi: një dorë që kërkon të prekë një dimension tjetër. Dhe ndoshta ky është thelbi: unë shkruaj që të mos e humbas lidhjen me atë që është e vërtetë, e mirë dhe e amshuar.
– Çka ju bën të veçantë si shkrimtar?
-Besoj se çdo shkrimtar ka veçantinë e vet, edhe kur nganjëherë mund të duket si hije apo shëmbëlltyrë e një shkrimtari tjetër. Por personalisht mendoj se veçantinë si shkrimtar ma jep të qenit një lexues i veçantë.
Në një nga intervistat e tij, Borges shprehet se ka qenë gjithmonë më i mirë si lexues se si shkrimtar. Mendoj të njëjtën gjë edhe për veten. Kam lexuar dhe lexoj shumë, por asnjëherë kuturu, çfarë të më dali përpara. Librat i kam zgjedhur me një kujdes të madh, duke i besuar një site shumë të imët.
Pa dashur të bëj atë kritikun apo qortuesin gërnjar, shkrimtarët e këtij brezi lexojnë fare pak dhe kjo reflektohet në krijimtarinë e tyre. E përmenda sërish Borgesin, sepse më ka vlejtur shumë këshilla e tij për të qenë një lexues i mirë, përpara se të jem një shkrimtar. Ndaj e them këtë si nxitje. Nuk ka nevojë të ngutesh për të shkruar e aq më pak për të botuar. Shkruaj, kontrolloje çfarë ke shkruar, grise, merr kohën tënde. Ndoshta edhe vite. Ajo që është e rëndësishme është që kur të botosh diçka duhet ta mendosh si diçka mjaft të mirë, ose së paku më e mira që ti ke mundur të bësh.
– Çka keni thënë me shkrimet tuaja?
-Nuk dua të bie në klishetë e zakonshme dhe patetike si – kam thënë të vërtetën, kam qenë i sinqertë, e bla, bla, bla! Këto janë borxhe që ia kemi lexusit, jo tituj për t’ia varur vetes në qafë.
Për t’i dhënë një përgjigje sa më të sinqertë pyetjes, e them me bindje se nuk i jam bërë barrë lexuesit dhe nuk i jam imponuar atij kurrë me shkrimet dhe qëndrimet e mia si shkrimtar. Dhe ajo që kam thënë përmes shkrimeve, në mos gjëja më e mirë e mundshme, të paktën e vlefshme ka qenë.
– Çfarë u ka mbetur ende pa thënë?
-Nuk e di pse kjo pyetje më solli ndërmend strofën e fundit të poezisë së Kadaresë, “Kohë e pamjaftueshme”:
I menduar gjer në çast të funditNga mosthënia, nga pengu tragjik,Një shenjë ndoshta të pakuptueshmeDo t’ju bëj të gjithëve e do ik.
Ka gjithmonë diçka që do të mbetet pa thënë. E rëndësishme është të mos jetë një peng tragjik.
– I besoni muzës apo përvujtnisë së punës së pareshtur?
-Të dyja kanë rolin e vet, por ‘përvujtnia e punës së pareshtur’ mban kryet e vendit në zejen e krijimtarisë letrare. Një shkrimtar nuk mund të rrijë e të presë duarkryq që nxitja për të shkuar t’i vijë natyrshëm; thënë ndryshe, të presë “vizitën e muzës”. Shkrimtari bashkëkohor spanjoll, Carlos Ruiz Zafon thotë: “Vetëm puçrrat dalin në mënyrë të natyrshme”.
Ndryshe nga ideja romantike se të shkruarit ndodh përmes ngërthimit të ndjesive dhe lektisjeve shpirtërore, Zafon sqaron se ky është një proces i vështirë që vjen nga një punë sistematike dhe këmbëngulëse nga ana e shkrimtarit – studime, përvoja, dështime, humbje dhe fillim sërish nga e para.
Letërsia është bijë e përjetimit. Është një reagim i brendshëm ndaj asaj që njeriu ka parë, ka ndier dhe ka mbartur me vete. Nuk është një akt i izoluar, as një shkëndijë rastësore frymëzimi që zbret prej qiellit. Edhe kur duket sikur vjen papritur, ajo është në të vërtetë kulmimi i një procesi të gjatë, i heshtur, e shpeshherë i dhimbshëm.
– Sa jeni sistematik në të shkruar?
-Unë jam vazhdimisht në një proces studimi dhe shkrimi, por nëse jeni duke më pyetur rreth të botuarit të një libri, nuk jam shumë sistematik. Kjo ndodh sepse botimin nuk e shoh si një qëllim në vetvete dhe, siç e kam përmendur më lart, dua që çfarë nxjerr në botim të jetë vërtetë diçka me vlerë. Pastaj jam edhe ca dembel në këtë pikë, ç’është e drejta. Megjithatë, gjatë kësaj periudhe dhjetë vjeçare pas botimit të librit tim të parë me poezi, them se janë pjekur kushtet për botimet e radhës. Tolkien vazhdoi të shkruante kur ishte 45 vjeç. Them se jam në rrugën e duhur.
– Sikur t’fillonit nga e para, do t’bëheshit sërish shkrimtar apo jo?
-Nuk kam menduar kurrë të bëhesha diçka tjetër. Mendoj se të qenit shkrimtar më ka zgjedhur, jo e kundërta.
ObserverKult
Lexo edhe:
MARSEL LELA: KU ËSHTË ATDHEU?
