Nga Julia Vrapi
Përfshirja e lahutës në pasurinë botërore të trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO-s në listën për nevojë urgjente mbrojtje lidhet edhe me rrezikun real, ku ndodhet sot tradita jonë muzikore popullore. Humbja e këtyre objekteve autentike duhet të nxisë institucionet në vend të marrim masa urgjente: të identifikohen, të ruhen dhe të merren në mbrojtje shtetërore. Prej ditës së martë, arti i të luajturit, të kënduarit dhe bërjes së lahutës, është përfshirë zyrtarisht në pasurinë botërore të trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO-s në listën për nevojë urgjente mbrojtje, një lajm që u mirëprit shumë, por dhe që i vendos institucionet tona në qendër për të marrë masa për ruajtjen.
Studiuesi i artit Agim Janina shpreh shqetësimin se vegla të rralla popullore pas viteve 1990 janë zhdukur, ku sipas tij kërkohet një mbrojtje shtetërore për thesaret e çmuara të identitetit tonë kulturor. “Përfshirja e lahutës në pasurinë botërore të trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO-s është një lajm shumë i bukur për vendin dhe asaj se çfarë ne trashëgojmë. Kur shprehet se “nevojë urgjente për mbrojtje”, duhet ta ketë fjalën se veglat muzikore si lahuta, çiftelia, etj, vegla popullore pas viteve ’90 janë “zhdukur” dhe sot mesa di nuk kemi më shumë se dy apo tre lahuta mbi 300 vjeçare.
Kjo të shtyn të marrësh masa që ndoshta dikush mund të ketë e duhen ruajtur e marrë në mbrojtje nga shteti”, shprehet Agim Janina studiues arti. Arti i lahutës, i këndimit dhe i krijimit të lahutës është një nga thesaret më të çmuara të kulturës sonë dhe shpallur tashmë si pjesë e pasurisë botërore të trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO-s, duke u renditur në listën për mbrojtje urgjente, një njohje e rëndësishme që nënvizon vlerën e tij të jashtëzakonshme. Në UNESCO më parë janë regjistruar dhe dukuri të tjera jomateriale tonat, të cilave ju shtua së fundi edhe lahuta shqiptare, ku iso-polifonia popullore shqiptare u regjistrua në vitin 2005, xhubleta në vitin 2022, transhumanca – tradita e shtegtimit të bagëtive në vitin 2023 dhe K’cimi i Tropojës në vitin 2024.
Lahutarët në vend
Në vendin tonë lahutarët po bëhen gjithnjë e më të rrallë. Mjeshtëria e tyre, që dikur transmetohej natyrshëm brez pas brezi, sot rrezikon të humbasë. Për këtë arsye, sipas studiuesit të artit Agim Janina ata lahutarë që kanë mbetur duhet të regjistrohen, të dokumentohen dhe të mbrohen si bartës të një tradite të vyer. “E dyta, mendoj se lahutarët po bëhen gjithnjë e më të rrallë, ndaj ata që kanë mbetur duhen marrë në mbrojtje, duhen regjistruar. E treta, si do të jetë e ardhmja e lahutës dhe e lahutarëve në të ardhmen, kur rrezikohen të mos jenë më në përdorim si vegël dhe si instrumentist e këngëtar”, vijon më tej studiuesi i artit Agim Janina, i cili dhe më parë në reagimet e tij ka sjellë në vëmendje një sërë problemesh që lidhen me trashëgiminë kulturore në vend. Për ruajtjen dhe promovimin e traditës së lahutës dhe këngëve epike më parë janë zhvilluar edhe veprimtari të ndryshme. “Takimi i Lahutarëve Shqipfolës” u zhvillua si një aktivitet kulturor me karakter promovues dhe ruajtës të trashëgimisë shqiptare, që ka në qendër lahutën si një instrument tradicional dhe këngët epike që lidhen me mitologjinë, historinë dhe identitetin kombëtar shqiptar. Ky aktivitet në Bashkinë Malësi e Madhe solli në skenë lahutarë nga të gjitha trojet ku flitet shqip.
Një regjistrim i ri në listën për nevojë urgjente mbrojtjeje
Pas viteve 1990 trashëgimia kulturore shqiptare është goditur shumë rëndë e në disa raste ka shkuar deri në zhdukje përfundimtare të saj. Lahuta shqiptare, këndimi dhe arti i prodhimit të saj tashmë janë pasuri botërore e UNESCO-s, lista e trashëgimisë në mbrojtje urgjente, por më parë herë pas here edhe studiues të ndryshëm të trashëgimisë kulturore kanë sjellë në vëmendje problemet me të cilat përballet prej kohësh kjo trashëgimi kulturore jomateriale. “Një regjistrim i ri në listën për nevojë urgjente mbrojtjeje.
Arti i të luajturit, të kënduarit dhe të punuarit të lahutës”, shkruhet në njoftimin e vetë UNESCO-s, shoqëruar dhe me foton e një të riu, që po merr mësime se si të luajë këtë instrument. “Lahuta është një instrument prej druri me një tel të vetëm, me një trup rezonues të mbuluar me lëkurë dhe një qafë të gdhendur, i cili prodhohet, luhet dhe shoqërohet me këngë nga komunitetet rurale të Shqipërisë së veriut dhe veriperëndimit”, është përshkrimi i UNESCO-s. Organizata për Arsim, Shkencë dhe Kulturë e Kombeve të Bashkuara ( United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) ose UNESCO është një agjenci e specializuar e Kombeve të Bashkuara e themeluar më 16 nëntor 1945. Shqipëria ka një trashëgimi të pasur kulturore dhe natyrore, që njihet dhe mbrohet nga Organizata e Kombeve të Bashkuara për Arsim, Shkencë dhe Kulturë (UNESCO). Këto pasuri përfshijnë si trashëgiminë kulturore dhe natyrore materiale, ashtu edhe trashëgiminë kulturore jomateriale.
Dosja për lahutën, një proces kërkimor i udhëhequr nga një grup studiuesish
Përfshirja e lahutës shqiptare si pasuri e trashëgimisë kulturore jomateriale në UNESCO, në listën për nevojë urgjente mbrojtjeje vjen si rezultat i një procesi të gjatë kërkimor i udhëhequr nga një grup studiuesish Vaso Tole, Shaban Sinani, Rigers Halili, Armanda Hysa dhe Susane Ogge. Ky grup studiuesish në bashkëpunim me komunitetet lokale, kërkimet në terren dhe dokumentimin e detajuar, ata arritën të përgatisin një dosje të standardeve të UNESCO-s. Dosja u dorëzua zyrtarisht në UNESCO në mars të vitit 2024. Procesi u mbështet nga Ministria e Kulturës në partneritet me Fondacionin Shqiptaro-Amerikan për Zhvillim, AADF, në kuadër të programit për përgatitjen dhe forcimin e dosjeve të trashëgimisë jomateriale shqiptare. Një reagim për artin e të luajturit, të kënduarit dhe bërjes së lahutës që u shpall zyrtarisht pjesë e trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO-s, duke u përfshirë në listën e elementeve që kërkojnë mbrojtje të menjëhershme pati dhe nga Akademia jonë e Shkencave.
“Përfshirja e lahutës në këtë listë ndërkombëtare jo vetëm e ngre këtë traditë në vëmendjen globale, por edhe thekson nevojën për ruajtjen e saj të menjëhershme, për të siguruar vazhdimësinë e një simboli të rrallë të identitetit shqiptar. Shqipëria konfirmon angazhimin për ta mbrojtur, promovuar dhe fuqizuar këtë pasuri të çmuar, duke mbajtur të hapur bashkëpunimin me Kosovën dhe aktorët e tjerë kulturorë në rajon”, thuhet nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Lahuta, instrument muzikor tejet i lashtë, ka qenë një simbol i rëndësishëm i shpirtit të popullit shqiptar, duke e shoqëruar atë në shumë aspekte të jetës: nga këngët heroike dhe ato epike, tek ato rituale dhe festive. Përhapja e lahutës dhe praktika e saj janë të lidhura ngushtë me krahinat veriore të Shqipërisë, ku ajo ka qenë pjesë e pandashme e ceremonive dhe aktiviteteve sociale. Rajone si Malësia e Madhe, Rrafshi i Dukagjinit, Malësia e Gjakovës, Rugova, Drenica, Plava dhe Gucia kanë pasur një ndikim të madh në formësimin e traditave muzikore të këtij instrumenti.
