Lajmidites.com

Tag: kohës

  • Fridrih Niçe: Përjetësia e një mendje revolucionare

    Fridrih Niçe: Përjetësia e një mendje revolucionare

    Në këtë ditë të 25 gushtit, bota kujton dhe nderon një ndër filozofët dhe mendimtarët më të ndritur të shekullit të njëzet. Fridrih Niçe, figura e ndritur dhe ndikuese e kohës së tij, vazhdon të përjetësohet përmes veprave të tij që kanë ndikuar thellësisht në filozofi, letërsi dhe kulturën moderne.

    Fridrih Vilhelm Niçe, lindur më 15 tetor 1844 në Röcken, Prusia (tani pjesë e Gjermanisë), shprehu shqetësimin dhe reflektimin e thellë në temat e ekzistencës, moraleve të shoqërisë dhe rolit të religjionit. Filozofia e tij e kritikës së vlerave tradicionale dhe shqyrtimi i mendimit konvencional shpërfaqën një vështrim të thellë mbi realitetin dhe natyrën njerëzore.

    Një nga konceptet kryesore që u shprehën përmes shkrimeve të Niçes ishte “zgjimi i qytetërimit.” Ai shprehu nevojën për të përballuar sfidat intelektuale dhe morale të kohës, duke ecur përpara nga dogmatizmi dhe kufizimet e mendimit të ngushtë. “Zgjimi i qytetërimit” synonte të ndriçonte rrugën drejt një shoqërie më të zhvilluar dhe një individi më të vetëdijshëm për fuqinë e vet krijuese.

    Përtej kontributit në filozofi, Niçe shkroi edhe në fushën e letërsisë. Për shembull, vepra e tij “Kështu foli Zarathustra” është një roman filozofik që përshkruan aventurat e personazhit kryesor, Zarathustra, në një udhëtim të frymëzuar nga synime të thella të mendimit human. Ky veprim i veçantë i Niçes lidh filozofinë me imazhin e krijuesit individual dhe forcën e mendimit për të shkaktuar ndryshime të thella në shoqëri.

    Gjatë jetës së tij, Fridrih Niçe u përball me sfida personale dhe shëndetësore. Kjo periudhë e vështirë e jetës së tij shpërfaq trishtimin dhe izolimin, por gjithashtu prodhoi disa nga shkrimet më të fuqishme dhe të thella të Niçes.

    Edhe pse vdiq më 25 gusht 1900, trashëgimia intelektuale e Fridrih Niçes vazhdon të jetë e gjallë. Mendimet e tij lidhen ngushtë me sfidat e kohës moderne, duke inkurajuar individët të reflektojnë mbi vlerat, qëllimet dhe kuptimin e jetës. Siç thoshte vetë Niçe, “Dëshira për dituri është një dëshirë e madhe për të ditur se si të duash.” Kjo thirrje për të eksploruar thellësitë e mendjes dhe të jetës është një trashëgimi e çmuar që vazhdon të frymëzojë dhe të udhëheqë njerëzit edhe sot e kësaj dite. / KultPlus.com

  • Pse koha shkon përpara, dhe jo mbrapa?

    Pse koha shkon përpara, dhe jo mbrapa?

    Ka shumë pasoja që fillojnë me marrjen më seriozisht të pyetjes “Pse koha kalon”?

    Kur Isak Njutoni botoi librin e tij të famshëm “Principia” në vitin 1687, 3 ligjet e tij mbi lëvizjen e objekteve zgjidhën shumë probleme. Pa to, ne nuk mund të kishim shkuar dot në Hënë 282 vjet më vonë. Por këto ligje sollën në fizikë edhe një problem të ri, i cili nuk u trajtua me shumë seriozitet dhe që i shqetëson ende sot kozmologët.

    Problemi është se ligjet e Njutonit funksionojnë rreth 2 herë më mirë sesa mund ta prisnim. Ato përshkruajnë botën ku jetojmë çdo ditë – botën e njerëzve, lëvizjen e akrepave të orës – por ato janë gjithashtu shumë të mira për një botë në të cilën njerëzit ecin mbrapa dhe koha kthehet pas.

    “Karakteristika më interesante e ligjeve të Njutonit, që nuk u vlerësua deri vonë, është se ato nuk bëjnë dallimin midis së kaluarës dhe së ardhmes. Por drejtimi i kohës është tipari më i dukshëm i saj, apo jo?

    Unë kam fotografi të së kaluarës, por nuk kam asnjë fotografi të së ardhmes”- thotë fizikani dhe filozofi teorik Shon Kerol, që e trajton natyrën e kohës në librin e tij të fundit me titull “Idetë më të mëdha në univers”.

    Problemi nuk kufizohet vetëm tek teoritë shekullore të Njutonit. Thuajse të gjitha teoritë bazë të fizikës kanë funksionuar po aq mirë, duke shkuar sa par pas në kohë, thotë fizikanti KarloRoveli i Qendrës për Fizikën Teorike në Marsejë, Francë, dhe autori i disa librave duke përfshirë “Rendi i kohës”.

    “Duke nisur nga Njutoni, dhe më pas me teorinë e Maksuell për elektromagnetizmin, më pas me punën e Ajnshtajnit, dhe më vonë me mekanikën kuantike, teorinë e fushës kuantike, Relativitetin e Përgjithshëm dhe madje edhe gravitetin kuantik, nuk ka dallim mes të kaluarës dhe së ardhmes. Kjo na duket si diçka e habitshme, sepse dallimi është kaq i dukshëm për të gjithë ne”- thotë Roveli.

    Siç thotë Marina Kortes, astrofizikante në Universitetin e Lisbonës: Ka shumë pasoja që fillojnë me marrjen më seriozisht të pyetjes “Pse kalon koha”? Një pjesë e përgjigjes qëndron tek Big Bengu i ndodhur gati 14 miliardë vjet më parë. Një tjetër vjen nga ekstremi i kundërt, nga vdekja përfundimtare e Universit.

    Por përpara se të nisim këtë udhëtim epik mbrapa dhe mbrapa përgjatë vijës kohore të Universit, ia vlen të ndalemi në vitin 1865. Gjatë shekullit XX-të, kur qymyri futej me lopatë nëpër furra për të gjeneruar energji përmes avullit, shkencëtarët dhe inxhinierët që shpresonin të zhvillonin motorë më të mirë, përqafuan një sërë parimesh që përshkruanin marrëdhëniet midis nxehtësisë, energjisë dhe lëvizjes.

    Atë vit në Gjermani, fizikani Rudolf Klausius deklaroi se nxehtësia nuk mund të kalojë nga një trup i ftohtë në një trup të nxehtë, nëse nuk ndryshon asgjë tjetër rreth tyre. Ai krijoi konceptin që e quajti “entropi” për të matur këtë sjellje të nxehtësisë.

    Siç e thekson Roveli në librin e tij “Rendi i kohës”, ky është i vetmi ligj bazë i fizikës që mund ta dallojë të kaluarën nga e ardhmja. Për ta ilustruar këtë ligj, Roveli merr stilolapsin dhe e lëshon nga njëra dorë tek tjetra. “Arsyeja pse ndalon në dorën time është se ka pak energji. Më pas energjia kthehet në nxehtësi dhe më ngroh dorën. Dhe fërkimi ndalon zhvendosjen. Përndryshe, nëse nuk do të kishte nxehtësi, do të zhvendosej përgjithmonë atje-këtu, dhe unë nuk do ta dalloja dot të kaluarën nga e ardhmja”- shprehet ai.

    Deri këtu, gjithçka duket shumë e qartë. Kjo derisa filloni të konsideroni se çfarë është nxehtësia në nivelin molekular. Dallimi midis gjërave të nxehta dhe atyre të ftohta, është se sa të trazuara janë molekulat e tyre. Në një motor me avull të nxehtë, molekulat e ujit janë shumë të shtypura, duke u përplasur me shpejtësi me njëra-tjetrën.

    Të njëjtat molekula të ujit janë më pak të trazuara kur bashkohen në formën e kondensimit në xhamin e dritares. Këtu qëndron dhe problemi: kur e zmadhon krahasimin në nivelin molekular, për shembull një molekulë uji që përplaset dhe kapërcehet nga një tjetër, zhduket shigjeta e kohës.

    Nëse do të shihnit një video mikroskopike të asaj përplasje, dhe më pas do ta kthenit mbrapsht, nuk do të ishte e qartë se cili drejtim ishte përpara dhe cili pas. Në shkallën më të vogël, fenomeni që prodhon nxehtësi – përplasjet e molekulave – është simetrik në kohë.

    Kjo do të thotë se shigjeta e kohës nga e kaluara në të ardhmen shfaqet vetëm kur bëni një hap prapa nga bota makroskopike në atë mikroskopike. Kjo dukuri u vu re për herë të parë nga fizikanti austriak Ludvig Bolcman. “Pra, drejtimi i kohës vjen nga fakti që ne shohim gjërat e mëdha, por nuk shohim detajet”- thotë Roveli.

    Por nëse ekziston vërtet një shigjetë e drejtimit të kohës, nga ka ardhur ajo? “Përgjigja është e ngulitur në fillimet e Universit. Big Bengu kishte entropi të ulët dhe ende, 14 miliardë vjet më vonë ne po notojmë në pasojat e atij cunami që filloi pranë Big Bengut. Kjo është arsyeja pse koha ka një drejtim për ne sot”- deklaron Kerol.

    Shigjeta e kohës që lind nga entropia, na sjell më pranë të kuptuarit pse koha shkon vetëm përpara. Por mund të ketë më shumë shigjeta të kohës se kjo që njohim. Dhe për t’i kuptuar këto, duhet të kalojmë nga fizika tek filozofia. “Mënyrat se si ne e kuptojmë dhe përjetojmë kohën në mënyrë intuitive nuk duhet të merren lehtë”- thotë Xhenan Ismael, profesore e filozofisë në Universitetin e Kolumbias, Nju Jork.

    Nëse mendoni mbi përvojën tuaj me kohën, mund të jeni në gjendje të dalloni disa nga shigjetat psikologjike që përbëjnë një pjesë thelbësore të përvojës njerëzore. Një nga këto shigjeta është ajo që Ismaeli e quan “rrjedha e kohës”.

    “Nëse shihni botën, nuk përjetoni një paraqitje thjesht statike të gjendjes së menjëhershme të botës, pra si në një film të përbërë nga një numër kornizash statike çdo sekondë. Ne e shohim drejtpërsëdrejti se bota po ndryshon”- thekson ajo.

    “Kjo përvojë e rrjedhës së kohës është ndërtuar në perceptimin tonë. Shikimi nuk është aspak si një aparat filmi. Në fakt ajo që ndodh është se truri juaj mbledh informacion gjatë një periudhe kohore. Dhe e integron atë informacion në një mënyrë të tillë që në çdo moment, ajo që shihni është një llogaritje që ka bërë truri.

    Kështu ju jo vetëm shihni gjërat që lëvizin, por edhe sesa shpejt dhe në cilin drejtim po lëvizin. Ndaj gjatë gjithë kohës, truri juaj e integron informacionin në intervale kohore dhe ju jep rezultatin. Kështu në një farë mënyre jeni duke e parë kohën që ecë n”-shton Ismael.

    Një veçori e dytë e kohës që Ismael e dallon nga rrjedha, të cilën ajo e quan “kalim i kohës”.

    Ideja e kalimit është e lidhur ngushtë me përvojat e orientuara nga koha, si kujtesa dhe pritshmëritë. Merrni shembullin e një martese apo ndonjë ngjarjeje të shumëpritur në jetë. Përvoja jonë e këtyre momenteve ka shumë shtresa – nga fazat e planifikimit të ndashëm, tek vetë intensiteti i ditës, dhe deri tek kujtimet që qëndrojnë me ne për vite. Në këto përvoja të ndryshme ka një drejtim: mënyra se si ne e parashikojmë një ngjarje në të ardhmen, është thelbësisht e ndryshme nga mënyra se si e kujtojmë atë kur ka kaluar.

    ObserverKult

    ——–

    Lexo edhe:

    ANNIE ERNAUX FITOI NOBELIN PËR LETËRSI 2022

    Çmimi Nobel në letërsi për vitin 2022 ju dha autores franceze Annie Ernaux.

    Në arsyetimin e akademisë thuhet se Ernaux shpërblehet “për guximin dhe mbrehtesinë klinike me të cilat ajo zbulon rrënjët, largimet dhe kufizimet kolektive të kujtesës personale”.

    Annie Ernaux u lind në Lillebonne, më 1940. Dhe është një nga zërat më autoritarë të panoramës kulturore franceze.

    Tekstin e plotë mund ta lexoni KËTU:

    ÇOHU BABA DHE EJA PRAPË…

    Nga: Georgios Vizyinos

    Zgjohu baba! se po agon,qielli nis e skuqet,mbarë toka sterrë nis flakëron.Çohu dhe ti tek zbardhëllon, e të dëgjojmë gushkuqët.

    Tok me mamanë në këtë orëmë vinit ju tek dhoma,më flisje m’ atë zë gazmor.E binte zilja si këmborë. Po ti si fle akoma?

    Çfarë ëndrre po shikon taninë errësirë të ndritur.Fjete, kur unë isha kërthi,e pa kuptuar qysh e si, shiko sa jam, i rritur!

    Zgjohu e shih, e rrudhur, plakë,e gjora nënë e mjerë!dhe gjyshe e shkretë ng’ai merak,u tret, u shua e u mpak dhe iku… për ngaherë!

    Baba, tregoma atë fshattë t’ vdekurve nën tokëe do të nisem një mesnatë,dy lule për atë të ngratë, të çoj t’ja vë mbi kokë!

    Më thonë se qenka natë e zezë,skëterrë, pis, errësirë,por unë qiririn do ti ndez,që të ndriçojë porsi mëngjez, tek gjyshja ime e mirë!

    Mban mend? Më puthe ti mjekrosh,një ditë duke lodruarmë the – sa vite do kalosh,të rritesh krahë, të fluturosh, të bëhesh burrë i shquar.

    ObserverKult

  • “Rama vazhdon me egon e tij”/ Rrëmbimi i pronave publike, reagon ashpër aktivisti: Ende koha e Enverit, komunizëm

    “Rama vazhdon me egon e tij”/ Rrëmbimi i pronave publike, reagon ashpër aktivisti: Ende koha e Enverit, komunizëm

    Aktivisti Andi Tepelena, në një intervistë televizive, ngriti alarmin për situatën urbanistike në kryeqytet, duke e cilësuar Tiranën një qytet që po humbet identitetin dhe po shndërrohet në një “qytet skizofrenik”.
    Sipas tij, hapësirat publike po zhduken një nga një, duke u zëvendësuar me ndërtime të reja që “janë si mish i huaj mes ndërtimeve të tjera”. “Në vend që qytetarët të kenë fusha sportive dhe hapësira lojërash për fëmijët, ata sot kërkojnë të ndërtojnë diçka jashtë Tiranës, sepse këtu nuk merret më frymë nga mbingarkesa e ndërtimeve”, u shpreh Tepelena.
    Ai akuzoi kryeministrin Edi Rama se po vijon të ndjekë një model zhvillimi kaotik, duke e trajtuar Tiranën si një projekt personal urbanistik e jo si një qytet me nevoja reale. “Kjo është egoja e tij për të qenë një kryebashkiak-menaxher, jo kryeministër”, tha aktivisti.
    Një nga shqetësimet kryesore, sipas Tepelenës, mbetet infrastruktura nëntokësore, e cila është ende ajo e kohës së komunizmit dhe nuk mund të përballojë ndërtesat e larta që po shtohen me shpejtësi. Ai paralajmëroi se kjo do të sjellë probleme të mëdha strukturore dhe funksionale në të ardhmen.
    “Tirana po kthehet në një geto të vërtetë, me një dendësi që kalon deri në katër herë normën e Bashkimit Evropian. Kjo e bën jetesën toksike, sepse qyteti humb kontaktin me natyrën dhe hapësirat e përbashkëta”, theksoi Tepelena.
    Andi Tepelena:
    Ne jetojmë në Tiranë dhe Tirana gati gati është kthyer në një qytet skizofrenik pikërisht për zënien e hapësirave publike dhe aty ku është mundur të luajnë fëmijët, të kenë fusha sportive e tjetra, sot qytetarët e Tiranës, kërkojnë të ndërtojnë diçka tjetër jashtë Tiranës sepse pikërisht të merret fryma nga ndërtimet, ka ndërtime si mish i huaj mes ndërtimeve të tjera.
    Kjo tash po ndodh random, ky është modeli i zhvillimit të Ramës, nuk është se presim ndonjë surprizë në këtë rast, vazhdon ajo egoja e tij për të qenë një kryebashkiak menaxher i qytetit, pra nuk po bën kryeministrin.
    Fatura financiare rëndohet për qytetarët shqiptarë por mbi të gjitha është një plagë për qytetin në vetvete, qyteti humb identitetin, që është shumë e rëndësishme, Tirana është shfytyruar le të themi, por mendoni edhe rrjetin inxhinierik që është nën këto ndërtime të larta, domethënë Tirana sot ende ka rrjetin inxhinierik nëntokësor ende të kohës së Enverit, të kohës së komunizmit, imagjinoni gjithë këto ndërtesa të larta çfarë problemesh do të sjellin me kalimin e kohës për të gjithë strukturën nëntokësore.
    Tirana do kthehet në një geto të vërtetë në aspektin e menaxhimit por edhe në aspektin e dendësisë, pra Tirana sot ka një dendësi, ka një normë të jashtëzakonshme dendësie, kalon deri në 4 herë normën e Bashkimit Evropian. Të gjitha këta faktorë e bëjnë toksike bashkëjetesën në qytet sepse humbet kontakti me natyrën. Me hapësirat e përbashkëta.

  • ‘Tirana një geto e vërtetë’/ Rrëmbimi i pronave publike, aktivisti: Rama vazhdon egon e tij për të qenë një kryebashkiak menaxher i kryeqytetit

    ‘Tirana një geto e vërtetë’/ Rrëmbimi i pronave publike, aktivisti: Rama vazhdon egon e tij për të qenë një kryebashkiak menaxher i kryeqytetit

    Aktivisti Andi Tepelena, në një intervistë për Syri TV me moderatorin Edvin Parruca, ngriti alarmin për situatën urbanistike në kryeqytet, duke e cilësuar Tiranën një qytet që po humbet identitetin dhe po shndërrohet në një “qytet skizofrenik”.

    Sipas tij, hapësirat publike po zhduken një nga një, duke u zëvendësuar me ndërtime të reja që “janë si mish i huaj mes ndërtimeve të tjera”. “Në vend që qytetarët të kenë fusha sportive dhe hapësira lojërash për fëmijët, ata sot kërkojnë të ndërtojnë diçka jashtë Tiranës, sepse këtu nuk merret më frymë nga mbingarkesa e ndërtimeve”, u shpreh Tepelena.

    Ai akuzoi kryeministrin Edi Rama se po vijon të ndjekë një model zhvillimi kaotik, duke e trajtuar Tiranën si një projekt personal urbanistik e jo si një qytet me nevoja reale. “Kjo është egoja e tij për të qenë një kryebashkiak-menaxher, jo kryeministër”, tha aktivisti.

    Një nga shqetësimet kryesore, sipas Tepelenës, mbetet infrastruktura nëntokësore, e cila është ende ajo e kohës së komunizmit dhe nuk mund të përballojë ndërtesat e larta që po shtohen me shpejtësi. Ai paralajmëroi se kjo do të sjellë probleme të mëdha strukturore dhe funksionale në të ardhmen.

    “Tirana po kthehet në një geto të vërtetë, me një dendësi që kalon deri në katër herë normën e Bashkimit Evropian. Kjo e bën jetesën toksike, sepse qyteti humb kontaktin me natyrën dhe hapësirat e përbashkëta”, theksoi Tepelena.

    Tepelena:

    Ne jetojmë në Tiranë dhe Tirana gati gati është kthyer në një qytet skizofrenik pikërisht për zënien e hapësirave publike dhe aty ku është mundur të luajnë fëmijët, të kenë fusha sportive e tjetra, sot qytetarët e Tiranës, kërkojnë të ndërtojnë diçka tjetër jashtë Tiranës sepse pikërisht të merret fryma nga ndërtimet, ka ndërtime si mish i huaj mes ndërtimeve të tjera.

    Kjo tash po ndodh random, ky është modeli i zhvillimit të Ramës, nuk është se presim ndonjë surprizë në këtë rast, vazhdon ajo egoja e tij për të qenë një kryebashkiak menaxher i qytetit, pra nuk po bën kryeministrin.

    Fatura financiare rëndohet për qytetarët shqiptarë por mbi të gjitha është një plagë për qytetin në vetvete, qyteti humb identitetin, që është shumë e rëndësishme, Tirana është shfytyruar le të themi, por mendoni edhe rrjetin inxhinierik që është nën këto ndërtime të larta, domethënë Tirana sot ende ka rrjetin inxhinierik nëntokësor ende të kohës së Enverit, të kohës së komunizmit, imagjinoni gjithë këto ndërtesa të larta çfarë problemesh do të sjellin me kalimin e kohës për të gjithë strukturën nëntokësore.

    Tirana do kthehet në një geto të vërtetë në aspektin e menaxhimit por edhe në aspektin e dendësisë, pra Tirana sot ka një dendësi, ka një normë të jashtëzakonshme dendësie, kalon deri në 4 herë normën e Bashkimit Evropian.

    Të gjitha këta faktorë e bëjnë toksike bashkëjetesën në qytet sepse humbet kontakti me natyrën. Me hapësirat e përbashkëta.

  • Rënia e Hasan Prishtinës, kolosit të kombit

    Rënia e Hasan Prishtinës, kolosit të kombit

    Më 13 gusht 1933, në Selanik, u shua në mënyrë tragjike një nga figurat më të shquara të historisë shqiptare, Hasan Prishtina. I lindur më 1873 në Vushtrri, ai do të bëhej një nga mendjet dhe zërat më të guximshëm të kohës, një burrë që ia kushtoi jetën idealit të lirisë dhe përparimit kombëtar.

    Hasan Prishtina nuk ishte thjesht një politikan apo një luftëtar, ai ishte një vizionar. Në Kuvendin e Junikut të vitit 1912, ishte ndër nismëtarët kryesorë të vendimeve që çuan drejt shpalljes së Pavarësisë. Programi i tij për zhvillimin e Shqipërisë, hartuar më 1921, mbetet edhe sot një dëshmi e mendimit të tij për një shtet modern, të arsimuar dhe të drejtë, përcjellë KultPlus.

    Në arenën politike, shpesh u gjend në përplasje me pushtetet e kohës, pasi nuk pranonte kompromis me parimet. Për këtë arsye, jetën e kaloi mes veprimtarisë atdhetare, internimeve dhe mërgimit. Por asnjë presion nuk e zbehu vendosmërinë e tij.

    Vdekja e tij në atentatin e Selanikut, më 13 gusht 1933, tronditi mbarë kombin. Larg vendlindjes, por gjithmonë i lidhur shpirtërisht me të, Hasan Prishtina u bë simbol i sakrificës për Shqipërinë./KultPlus.com

  • Monedhë e kohës së mbretit ilir Genti/u gjet në këtë fshat…

    Monedhë e kohës së mbretit ilir Genti/u gjet në këtë fshat…

    Në foto një monedhe e kohës së mbretit ilir Genti

    Monedha është zbuluar në fshatin Çinamakë dhe dëshmon se treva e Kukësit ka qenë një vendbanim i rëndësishëm ilir!

    Tashmë kjo zonë ku janë gjetur rrënoja dhe varre ilire për fat të zi është e përmbytur nga “Liqeni i Fierzës” dhe përbën një ndër masakrat më të mëdha që i është bërë historio-grafisë së vendit tonë.

    Ndërtimi i hidrocentralit të Fierzës nxori vendin nga terri, por zhyti përfundimisht në terr një pjesë të rëndësishme të historisë së kësaj treve dhe të gjithë Shqipërisë!

  • Monumenti i kultit saksono-gjerman në Artanë (Nuovabarda, Nouvamonte) i njohur së paku nga shek. XIII-XIV!

    Monumenti i kultit saksono-gjerman në Artanë (Nuovabarda, Nouvamonte) i njohur së paku nga shek. XIII-XIV!

    Jahja Drancolli

    Monument i kultit në fjalë në lidhje me dokumentacionin, që doli nga konservimi i vitit 1955 zotëronte këto dimensione: 27,70 x 12, 60. Ndërsa, sipas argjipeshkvit të Tivarit Marin Bici, i cili kishte vizituar këtë në vitin 1610, monumenti në fjalë ka mundur ti zinte rreth 3000 besimtarë. Emri i tij, siç e ndeshim në dokumentet e kohës, Shën Mëria ose kisha sase (Santa Maria chiesa canonicale in Nouamonte), u bë i njohur në botë edhe sipas shërbimit aty të humanistit Martin Segoni (?-1485). ). Ajo që tërheqë më tepër vëmendjen këtu janë njoftimet nga dorëshkrimet të cilat zbulojnë vetëm fillimin dhe fundin e rrugëtimit të jetës së Segonit. Fillimi ndërlidhet me Artanën, ku lindi në shtëpinë e t’et, Gjon Segonit, dhe fundi me Ulqinin (1482-1485). Duke bërë kërkime e arkivore në Padova për arbërit në Universitetin e Padovës, kam pasur privilegj, për të ndeshur me njoftime që shpiejnë në veprimatrinë e Segonit në Universitetin e Padovës gjatë viteve 1474-1475. Në universitetin e kësaj qendre të madhe të kohës, kishte mbaruar studimet dhe në shkurt të vitit 1475 kishte mbrojtur doktoratën nga e drejta kanonike. Jo vetëm në atë kohë, por edhe disa dekada më parë u bën të njohura marrëdhëniet në mes të Artanës dhe Universitetit të njohur në Padova. Brenda këtij kuadri Martin Segoni, njëri ndër humanistët më i cituar i kohës për tema të luftës, në latinishtën vulgare kishte shkruar dorëshskrimin e shkurtër kushtuar Skënderbeut: “Tregim mbi Gjergj Kastriotin […], i quajtur Skander Beg, Aleksandri i Madh”. Përveç këtij dorëshkrimi janë të njohura edhe disa shkrime të Segonit në latinisht në të cilat bëhet fjalë për rrugët e Eurpës Juglindore, si, rrugët që shpien për në Kosovën e sotme, të cilën e quan Dardani; rruga Egnatia, e cila që nga Durrësi dhe Apollonia shpie për në Lindje. Gjithashu, në dorëshkrimet e Segonit ndeshim njoftime për trevat e Arbërisë Veriore dhe Jugore.

  • Andronika, princesha e denjë arbërore

    Andronika, princesha e denjë arbërore

    Nga: Bardhosh Gaçe

    Familja Kastrioti me të drejtë ka zënë një vend të gjerësishëm në historinë shqiptare, duke përcjellë dhe një nga ngjarjet më të rëndësishme të kohës, për shkak të luftës epike që princi i Kastriotëve, Gjergj Kastrioti Skënderbeu bëri kundër perandorisë më të madhe të kohës, duke e ekspozuar Shqipërinë dhe personazhin e tij ndaj konsideratës më të lartë të Evropës Perëndimore, që kishte një makth të natyrshëm, duke u rrezikuar prej pushtimit otoman, synim i shpallur që herët prej perandorisë në fjalë.

    Në këtë vlerësim të vëmendshëm dhe të rëndësishëm për Skënderbeun, siç dihet për princin shqiptar, janë shkruar me mijëra libra të natyrave të ndryshme; shumë personazhe të tjerë afër Skënderbeut, pjesëtarë dhe bashkudhëtarë të afërt të tij janë hijezuar apo janë anashkaluar pa qëllim. Një nga këto personazhe historike, ndoshta më emblematiket dhe më të nevojshmet për ta njohur, është figura e Andronika Arianitit (Donika Kastriotit), bashkëshortes së Skënderbeut, e cila vinte nga një familje me ndikim të madh brenda dhe jashtë vendit, një familje në të cilën kishte një taban të fortë dhe të qëndrueshëm për të kuptuar zhvillimet e kohës, një familje e cila e kishte krijuar dimensionin e saj në rrjedhat dhe zhvillimet historike të Arbërisë së kohës, në marrëdhëniet brenda dhe jashtë vendit.

    Familja Arianiti ishte një referencë e rëndësishme në kancelaritë e kohës, veçmas ato përtej detit, deri në hierarkinë e papatit të Romës. Duke qenë kaq e lidhur me zhvillimet e kohës, Andronika Kastrioti – Arianiti (Donika Kastrioti), dhe para se të ishte gruaja e Skënderbeut ishte një nga princeshat e Arbërisë së kohës, duke qenë dhe e bija e princit të njohur Gjergj Arianiti, e cila njihej me statusin e dukeshës. Gjergj Arianiti ishte martuar dy herë. Me Marie Muzakën (gruan e parë), Gjergj Arianiti pati gjashtë vajza, Andronika ishte e para, ndërsa me gruan e dytë (Pietrina Frankonesin) pati tetë fëmijë, pesë vajza dhe tre djem, ku shquan Konstandini, për të cilin do të flitet më gjersisht. Andronika ka lindur në Kaninë në vitin 1428.

    Familja Arianiti vjen nga anale të hershme historiografike, duke pasur lidhje të forta me perandoritë e kohës, për shkak të fuqisë që Komnenët zotëronin, si dhe pozitës gjeopolitike dhe gjeostrategjike që kishte dhe ka gjithmonë Shqipëria në gadishullin ballkanik. Në veprimtarinë luftarake dhe diplomatike të Gjergj Ariantit bie në sy një lidhje e fortë me fatet e vendit, të familjes dhe më gjerësisht. Në rrethana të shtrënguara luftërash dhe përballjesh me perandorinë otomane, Gjergj Arianiti qe i shtrënguar të bënte aleanca dhe miqësi, të cilat “perimetronin” interesa të rëndësishme atdhetare dhe familjare.

    Gjergj Arianiti ishte një prijës luftëtar i shquar i kohës, ku shquan në luftën për të ruajtur zotërimet e tij në viset malore të Shqipërisë Qendrore dhe Shqipërisë Juglindore dhe në zonat gjatë luginës së Shkumbinit, brenda vendit, por dhe në drejtim të Maqedonisë, në kuadër të luftërave të popujve të Ballkanit kundër pushtimit osman. Ai kishte bashkëpunim me ekspeditat antiosmane hungareze të vitit 1443. Pas Lidhjes së Lezhës (1444), Gjergj Arianiti, pasi mori pjesë në Kuvendin e Lezhës, u lidh ngushtë me luftën e udhëhequr nga Skënderbeu, duke marrë pjesë në të gjithë betejat kundër-osmane deri në vitin 1450. Duke qenë dhe vjehrri i Skënderbeut, Gjergj Arianiti luftoi për të qenë i pavarur, zotërues i zotërimeve të tij, të cilën e vërtetojnë dhe shumë marrëveshje që ai i ka bërë i pavarur nga askush tjetër me shtetet të tjera.

    Gjergj Arianiti trashëgonte një histori të hershme familjare dhe me zotërime të shumta. Kjo e bënte atë dhe familjen e tij të ishte i lidhur mjaft me zhvillimet që ndodhnin brenda vendit dhe jashtë vendit. Në vitet 1430-1440 zgjedha otomane u bë e padurueshme, kështu Gjergj Arianiti u vu në qendër të kryengritjeve kundër osmanëve në Himarë, Lumin e Vlorës, Kurvelesh, Tepelenë, Skrapar, Mallakastër, Berat, Çermenikë e gjetkë.

    Në vitin 1432 Gjergj Arianiti, që u vu në krye të kryengritjeve fshatare, u përkrah gjithashtu në Durrës dhe Tiranë nga Andrea Topia dhe në Veri nga Nikollë Dukagjini. Në këto kushte Porta e Lartë kërcënohej nga rreziku që kishte të bënte me kryengritjet e përmasave të mëdha. Duke iu përgjigjur me ushtri dhe përforcime të shumta, Danja e Dukagjinëve ra, po ashtu dhe zotërimet e Topiajve u kthyen në gjendje të mëparshme, ndërsa Gjergj Arianitin ushtritë turke nuk arritën ta thyejnë. Gjergj Arianti e zgjeroi mjaft objektin e kryengritjes, duke e shndërruar atë në një forcë të madhe, ku bie në sy refuzimi në Kurvelesh që iu bë perandorisë dhe beteja e vitit 1432-1433, kur ushtria e Ali bej Evrezonit, e cila e gjendur në ngushticat e vargmaleve të luginës së Shkumbinit (Bërzeshta), pësoi një humbje tragjike. Gjergj Arianiti fiton emër të madh në këtë kohë, duke u përgëzuar edhe nga fuqitë evropiane.

    Pas luftërave të njohura, emri i Gjergj Arianitit arrin te Papa Eugjen IV, Mbreti Alfons V i Napolit, perandori gjerman Sigizmund, Republika e Raguzës etj. Gjergj Arianiti përballoi me forcë dhe me luftë të ashpër edhe betejën e tretë të vitit 1434, që kishte në plan të pushtonte Vlorën, ndërsa në vitet 1443-1444 ai me forcat e veta depërtoi deri në thellësi të Maqedonisë, në një aleancë luftarake me forcat hungaro-polake-rumune të strategut hungarez, Vladislavit.

    Kur Kruja sulmohej me topa e ç’mundej nga ushtria venedikase, Gjergj Arianiti ishte 67 vjeçar, por ai dërgon të birin Konstandinin bashkë me 3000 luftëtarë, duke iu bashkuar fushatës çlirimtare antivenedikase. Veprimet luftarake të Konstandinit ndihmuan në marrjen e Durrësit, Danjës dhe qyteteve kështjella bregdetare, që ishin nën protektoratin venedikas deri në Shkodër. Po ashtu, i vënë në krye të një ushtrie me 4000 luftëtarë, Gjergj Ariantiti i moshuar, me një sasi të konsiderueshme argjendi, ai mbështeti idenë e rimarrjes së kështjellës së Sfetigradit, betejë gjatë të cilës iu vra i vëllai.

    Gjergj Arianiti pati dy kryeqendra të njohura të tij, në bregdet Kaninën dhe në malësitë lindore Sopotin. Në kushtet e luftërave të shumta me pushtuesin Arianitët krijuan lidhje me familjet dhe fiset feudale si Buat, Zenevistët, Sgurët, Topiajt, Muzakët, Dukagjinët, Gropajt, Balshët, Kastriotët, Spanët e të tjerë, me të cilët ndanin fate të përbashkëta. Ai është një nga figurat më të rëndësishme të Kuvendit të Lezhës (1444), rëndësia e të cilës është e njohur. Përveç Gjergj Arianiti në kuvend morën pjesë princër si, Andrea Topia me djemtë, Gjergj Stres Balsha, Nikollë e Pal Dukagjini, Teodor Muzaka me disa familjarë, Lek Zaharia, Pjetër Spani me djemtë dhe Lekë Dushmani. Në kuvend mori pjesë edhe Stefan Cërnojeviç.

    Gjatë gjithë jetës dhe veprimtarisë familjare dhe personale si luftëtar, i kudogjendur, në Sopot a në Kaninë, në Lezhë apo në Krujë, Arianiti mbeti një figurë komplekse dhe me ndikim atdhetar, qoftë brenda Arbërisë, por dhe më gjerë. Gjergj Arianiti dhe familja e tij krijoi lidhje të forta gjatë kohës, për shkak të zhvillimeve dhe zotërimeve të mëdha që ai kishte dhe që i rrezikoheshin herë pas here. Andronika, siç duket ka marrë shumë në personalitetin e saj nga klima dhe ndikimi i familjes së saj në lidhjet e shumta që pati dhe krijoi kohë pas kohe dhe rast pas rasti. Arianiti krijoi krushqi të forta dhe me ndikim për kohën. Kështu vajzën Gojsavën e pati martuar me Gjon Crojeviçin e Zetës (Mali i Zi), pastaj vajzat Ana, Helena dhe Dhespina ishin martuar me vëllezërit Dukagjini (Nikolla I, Gjergji III dhe Tanushi IV që ishin fëmijët e Gjergjit I. Ndërsa, vajza e fundit Komita Arianiti qe martuar me Gojka Balshën (djali i Stefan Maramonte dhe Vlajkës, motër e Skënderbeut), zot i Misias, një krahinë midis Krujës dhe Lezhës. Angjelina Arianiti, për të cilën nuk dihet mirë nëse ishte me gruan e parë apo të dytën të Gjergj Arianitit, u martua me Stefan Brankoviçin, djalin e despotit të Serbisë me të cilin pati dy fëmijë, Gjonin që u bë dhespot i Serbisë dhe Marian, e cila u martua me Markezin e Monferratës, trashëgimtari i fundit i Paleologëve.

    Sipas regjistrave Apostolikë, në vitet 1479-1484, Angjelina hyri në shërbim të Papës; më pas ajo u vendos në kështjellën e Kupinovës, pranë lumit Sava, në manastirin ku shërbente për pelegrinazhet e besimtarëve ortodoksë. Murgesha Angjelinë, me të birin prift, Gjergjin, (Maksim) bashkëpunoi ngushtë edhe me Patrikun e Kostandinopojës, Niton, me origjinë shqiptare. Angjelina jetoi shumë vite në Manastirin e Krushodolit, ku vdiq në vitin 1516. Ky manastir u ndërtua nga Angjelina dhe i biri, Gjergji. Ndër pikturat murale të këtij manastiri edhe sot të shfaqen portretet e Angjelinës dhe dy djemve, si dhe skena e familjes së saj. Për historinë e Shën Angjelinës, të bijës së Gjergj Arianitit, kanë shkruar mjaft autorë të shquar europianë.

    Interesante janë dhe martesat e vajzave që Gjergj Arianiti pati me Pietrina Frankonesin (Maria, Teodora dhe Katerina), martesat e të cilave janë: Maria me Bartolomeo Xhupo, me lidhje të njohura me papën Sisto IV (1414-1484), Teodora qe e pafat në martesën e saj me një shqiptar, banues në Venedik (ajo u martua tri herë) dhe Katerina, e cila pati tre burra: Andre Spani (një feudal nga Drishti), burri i dytë Nikol Bokali (duka i Moreas) dhe burri i tretë Mërkur Bue Shpata (dhespot i Eiprit).

    Gjergj Arianiti pati dhe tre djem përveç njëmbëdhjetë vajzave, Thomai, i cili gjatë viteve 1484 shënohet se ka qenë sekretar i kancelarisë së Vatikanit, për të cilin mendohet se ka qenë mjaft i zoti për komandë, Konstantini dhe Arianiti. Konstandin Arianiti është një personazh dhe një pinjoll emblematik i derës së Arianitëve. Ka lindur rreth vitit 1456 në Durrës, i biri i Gjegj Arianitit, një nga shqiptarët e njohur për luftëra, politikë dhe diplomaci me gruan e tij të dytë Pjetrina Frankone (nga Pulja). Burimet venedikase shpjegojnë se në këtë kohë Gjergj Arianiti (1456) ishte në Durrës, i cili në fundin e jetës së tij ishte nën mbrojtjen e Republikës së Venedikut. Pas vdekjes së Gjergj Arianitit, Pietrina, e veja e tij (gruaja e dytë) braktisi Durrësin dhe u kthye në Lecce, që pavarësisht pasurive që kishte atje, ajo u transferua në Romë, ku Vatikani e lejoi që të merrte ndihma për veten dhe fëmijët e saj.

    Një nga figurat emblematike të familjes Arianit është Konstandini, emri i të cilit përmendet jo pak në burme të ndryshme romane, franceze dhe të tjera. Jetëshkrimi i tij është me ulje – ngritje të shumta, që nga momenti kur ai hyri në shërbimin e kryepriftërisë, në vendin e sekretarit të parë apostolikë dhe në vitin 1483 i konfirmohet privilegji i fisnikërisë së Venetit. Pozitat e Konstandinit ndryshonin sa herë që kishte ndryshime apo vdekje të njerëzve të rëndësishëm në Vatikan, siç ishte vdekja e Sistos IV pas vdekjes së Bonifacit (pasi ishte martuar me të bijën e tij Franceska, prindërit e të cilës, Bonifaci vdiq në vitin 1494 dhe e ëma e saj Maria vdiq në vitin 1495), me pëlqimin e fisnikërisë së Monferatit, mori detyrën e guvernatorit të markezatit dhe të tutorit të dy fëmijëve të vegjël të çiftit Guliem Xhovani dhe Xhorxho Sebastiano, shkak që u kërcënua nga sulmet e Karlit të VIII-të, ku dhe njëherë Konstandini shpalosi zotësi diplomatike me francezët.

    Ndërkohë burimet arkivore të Vjenës tregojnë për lidhje të ngushta të Konstandinit me oborrin perandorak, ku njoftohet, se perandori Maksimiliano I i konformoi atij edhe lidhje gjaku, titull që rridhte nga emërtimi i detyrave të larta kalorësiake, por dhe si rezultat i martesës së mbesës Lukrecia me Paolo Sforca, i afërm i gruas së perandorit. Lidhjet me perandorin Maksimiliano u forcuan sa ky i fundit propozoi si mëkëmbësin e tij të përgjithshëm në gjithë pjesët që kishte ai nën zotërim në të gjithë Italinë. Ndërsa Filipi de Komynes kishte planifikuar ta emëronte Konstandinin si mbret të Maqedonisë. Me vdekjen e mbretit, Konstandini humbi mbështetjen e nga oborri i Francës, ai u hoq nga guvernator i Monferatit nga pasardhësi i Karlit VIII (Luigji i XII), syrgjynohet në kështjellën e Novarës dhe pasi iku nga andej, shkon në Pizza dhe i drejtohet Romës për t’i afruar papatit shërbimet e tij.

    Duke mos gjetur mbështetjen e duhur në Senatin e Venedikut, në vitin 1501 kapërcen Alpet e Italisë dhe shkon në Vjenë. Maksimiliani i e emëron ambasadorin e tij në Vatikan, për shkak të njohjeve dhe lidhjeve të shumta që kishte zhvilloi një aktivitet të dendur diplomatik. Pastaj ai kaloi në shërbimin e Xhulios II kryesisht në çështjet aventureske në Republikën e Venedikut. Për shërbimin e tij, Xhulio II e emëroi Kanstandinin kapiten të ushtrisë së Këshillit, në Letarno (1512-1517), por Montefiore mbeti shtëpia e banimit të tij. U varros në bazilikatën e Shën Apostolit. Konstandini pati gjashtë vajza dhe një djalë të quajtur Arianit, për të cilin thuhet se ka qenë princ i Maqedonisë, me një aktivitet të dendur diplomatik dhe ushtarak. Historiografia disponon nga burime të shumta martesat e fëmijëve të Konstandinit të cilat janë të sërës së lartë të kohës, duke vijuar traditën familjare, me lidhje të shumta të karakterit politik dhe diplomatik.

    Djali tjetër i Gjergj Arianit Komnenit, Arianiti në fillim ka qenë në shërbim të Venedikut, por më pas u kthye në mysliman me emrin Mehmet. Qe mytesarif i Himarës (1485), më pas sanxhakbej i Vlorës dhe u vra nga himarjotët e Vlorës, pse kishte braktisur fenë ortodokse. Familja e Komnenëve është një nga familjet e njohura shqiptare, për historinë e të cilës ka shumë burime në disa vende evropiane dhe për të cilën janë bërë mjaft interpretime, që në disa raste ka keq- interpretime, pasaktësi dhe gabime të qarta. Familja Arianiti, veçmas Gjergj Arianit është një nga personalitetet e shquara të kësaj familjeje i cili u shqua për diplomaci, për politikë dhe për luftëtarë të shquar kundër pushtuesit osman në veçanti, linja mashkullore e të cilit u shua kryesisht në Itali

    Ky është dhe domeni i gjerë i familjes së Donika Kastriotit, e cila në martesën me princin e arbërit, Gjergj Kastriotin Skënderbeun, do të marrë një rol të rëndësishëm në historinë e Arbërisë së kohës, pavarësisht lidhjeve të shumta që Gjergj Arianiti kishte krijuar, jo vetëm me princër, mbretër dhe guvernatorë të huaj në Ballkan apo në Itali, por dhe në dinastitë e kohës si Dukagjinët dhe Kastriotët, duke shpaluar një histori interesante dhe mjaft të mirëpërdorur politikisht nga Gjergj Arianiti, që ai i përdori për t’iu kundërvënë armikut të shqiptarëve, otomanëve, por dhe për të mbrojtur zotërimet e tij të shumta gjatë gjithë luginës së lumit Shkumbin deri në bregdet, ku ai kishte një nga selitë e tij.

    Martesa e Andronika (Donika) Komnenit (Arianitit) ka qenë një martesë politike për kohën, por ajo u kthye në një model të shkëlqyer të raportit të saj me bashkëshortin, i cili mori mbi shpinë një emision madhorë para historisë dhe atdheut, por dhe si një zonjë që reflektoi madhështinë e familjes së Arianitëve dhe të Kastriotëve. Pra ajo, qe një bashkëpërkuese komplekse e bashkëshortes dhe e kohës. Duke qenë vajza e prijësit të famshëm të luftës kundër osmanëve, Gjergj Arianitit, ndërkohë ajo ishte dhe një dukeshë e njohur, atribut që rridhte nga hierarkia familjare.

    Andronika (Donika) Kastrioti ka lindur në Kaninë në vitin 1428. Martesa e saj me Gjergj Kastriotin ishte një nga martesat më të rëndësishme të kohës, e cila i bëri një shërbim të jashtëzakonshëm gjithë shtetit të Arbërit. Sipas Marin Barletit, në veprën e tij “Historia e Skënderbeut” prijësi ynë nuk e kishte mendjen për martesë, por me këmbënguljen e të afërmve, Vojsavës dhe farefisit, ai vendosi, duke dërguar Gjin Muzakën, për të kërkuar dorën e vajzës së Gjergj Arianitit. Donika ishte 23 vjeçe kur u martua me Skënderbeun, ndërsa bashkëshorti i saj ishte 46-vjeçar. Martesa e tyre shënohet me datën 23 prill të vitit 1451, një dasmë që zgjati tri ditë. Dasma e Donika dhe Gjergj Kastriotit është një nga dasmat më të mëdha dhe më të shënuara të kohës. Ajo u përjetësua në kujtesën popullore, në këngë dhe në valle të shumta me një shkëlqim të pazakontë në kalanë e Kaninës, ku u bë dhe shkëmbimi i unazave, sipas kronikave të kohës. Në Qishbardhë (Kisha e Bardhë), afër Kaninës, çifti Kastrioti mori bekimin ungjillor, për të vazhduar ceremonia martesore në Manastirin e Ardenicës, ku rezultojnë dhe shënimet kishtare për këtë ditë të shënuar.

    Në traditën folkloristike të Labërisë, ende ndihen gjurmët e kësaj e dasme madhështore në vargjet poetike është derdhur një tablo e gjerë: “Ç’dasmë që bë Arianiti,/ Atë natë kalaja ndriti,/ kënga dhe vallja buçiti,/çelën llamba, ndezën pisha,/plot tryeza me të gjitha,/mish dashi – Labërie,/verë Parge – Çamërie,/Kanina ndezur në flakë,/ çdo portë e lyer me mjaltë…”. Edhe poeti ynë kombëtar Naim Frashëri, këtë moment të mrekullueshëm të jetës së Donikës me Skënderbeun e ka pikturuar në vargjet e tij: “Dhëndri si dielli ndriste,/edhe nusja që prunë, porsi hëna vetëtinte,/dritënë në dritë e shpunë…”.

    Ceremonia e martesës së Donika dhe Gjergj Kastriotit u përsërit dhe në kalanë e Beratit. Donika Kastrioti ishte një grua me një personalitet të pazakontë, të cilin e demonstroi me urtësi, me qartësi dhe me një raport të theksuar njerëzor, duke qenë nga njëra anë një dukeshë e njohur prej rrënjës familjare dhe një princeshë e parë nga martesa me Skënderbeun. Lidhur me njohjen racionale dhe të plotë të Donika Kastriotit nga historiografia shqiptare ka shumë mangësi, madje dhe për portretin e saj fizik. Ajo shkëlqeu si bashkëshorte dhe si nënë.

    Dëshmi fragmentare për Donika Kastriotin vijnë përmes veprave letrare të kohës, në të cilat ajo spikat epërsinë e një gruaje të fortë, e cila arrin të përballojë ngarkesën e madhe që ajo kishte, gjendjen e vështirë në kushte lufte që bashkëshorti i saj Skënderbeu kishte përballë njërin nga armiqtë më të egër të kohës, përballë një mjedisi, në shumë raste i pleksur me pabesi dhe tradhti, në të cilat personaliteti, maturia dhe raporti i Donika Kastriotit shkëlqen mbi të gjithë. Ajo ka qenë dhe ka mbetur një nga ekuilibrat, një nga shtyllat e forta në të cilat u mbështet dhe qe i suksesshëm princi i shqiptarëve – Skënderbeu.

    Pas vdekjes së Skënderbeut, Donika Kastrioti, bashkë me të birin Gjon Kastriotin, u largua nga atdheu, pasi kuptohet se e priste një fat i keq, me pushtimin e vendit nga otomanët. Republika e Venedikut e pati shpallur të birin e Skënderbeut,- Gjonin, “Qytetar Nderi” dhe i kishin siguruar atij një shtëpi banimi në ishullin Korcola. Donika Kastrioti ishte një grua e zgjuar dhe ekuilibruar. Ajo në këtë rast zgjodhi të jetonte në Mbretërinë e Napolit, ku familja e saj gëzonte dhe dy feude, porse dhe sepse, Mbretëria e Napolit, ndryshe Republikës së Venedikut nuk bënte kompromise të befasishme dhe të papritura me turqit. Kështu Gjon Kastrioti, i biri i Skënderbeut dhe Donika Kastrioti, e ëma e tij, jetonin në pronat që i trashëgonin nga Skënderbeu.

    Gjatë qëndrimit të Gjonit në Itali, bie në sy edukimi i tij si një luftëtarë në gjurmët e të atit të tij dhe të traditës së familjes së nënës së tij Donika Komneni. Siç kuptohet, dhe pse i larguar në moshën 13-14-vjeçare nga Arbëria, e ëma, Donika, e kishte edukuar dhe rritur të birin me ndjenjën e atdheut dhe të luftëtarit. Kështu, ai u përfshi në luftën e Otrantos kundër osmanëve dhe me këtë rast, luftëtarë shqiptarë në këtë luftë i kërkuan atij të kthehej në Shqipëri, kërkesë që ai e pranoi pa hezitim. Duke pasur dhe mbështetjen e mbretit Ferdinant, bashkë me Konstandin Muzakën zbritën në Durrës, ndërkohë në jug (Himarë) ishte një front i nxehtë lufte, në Shqipërinë e Epërme vepronin forcat e Nikollë e Lekë Dukagjinit. Gjon Kastrioti u mirëprit nga banorët e Shqipërisë së Mesme dhe të Himarës, si një trashëgimtar i ligjshëm i vendit.

    Përballja e parë me osmanët, kryesisht me ushtrinë e Sulejman pashë Eunukut, i cili në rrethinat e Vlorës po e përgatiste ushtrinë për të shkuar në Itali, Gjon Kastrioti e humbi, duke humbur dhe besimin e tij. Në këto rrethana mendoi të kthehet përsëri në Itali, por rreth tij, banorë kryesisht të zotërimeve të Kastriotëve u afruan rreth tij (7 mijë të tillë), dhe në vitin 1481 i sulmuan dhe i shpartalluar ushtritë osmane. Me këtë rast u liruan nga luftëtarët e Gjon Kastriotët të gjithë robërit e zënë kohë më parë. Ndërkohë në Jugun e Shqipërisë Konstandin Muzaka dhe Korkodil Klladha sulmuan kështjellën e Himarës dhe të Sopotit (Borshit), duke e detyruar Sulejman Pasha të nisej në ndihmë të forcave osmane, të cilat u shpartalluan nga forcat shqiptare me shumë të vrarë, me robër, njëri prej të cilëve ishte vetë Sulejman Pasha.

    Gjon Kastriotit në këtë rast, himarjotët ia dërguan trofe robin Sulejman Pasha, të cilin Gjoni ia dërgoi mbretit të Napolit si trofe belejbeun e Rumelisë. Pas luftimeve të suksesshme, çlirimin e kështjellës së Himarës, asaj të Sopotit, shpartallimi i ushtrisë së Sulejman Pashës, çlirimi nga ushtria e Napolit dhe kështjellës së Otrantos, Gjon Kastrioti me ushtrinë e tij i drejtohet Krujës, duke ndërmarrë luftime për çlirimin e saj. Gjatë një kohe rekord, deri në vitin 1481 shqiptarët çliruan një pjesë të madhe të zotërimeve të Kastriotëve, përfshirë edhe kështjellën e Stelushit.

    Në vitin 1483 u bë marrëveshja e paqes me Perandorisë Osmane dhe Mbretërisë së Napolit, me këtë rast ushtritë osmane filluan luftimet për të ripushtuar zotërimet e Kastriotëve, që Gjon Kastrioti i pati fituar me luftë. Një vit më vonë, 1484, Gjon Kastrioti me ushtrinë e tij shpartalloi ushtrinë osmane pranë lumit Erzen, që konsiderohet dhe beteja e fundit fituese prej tij, pasi ushtria osmane u fuqizua shumë dhe filloi të rifitonte terrenin e humbur, në vitin 1484 ajo mori kështjellën e Himarës dhe të tjera. Në këtë rrethana Gjon Kastrioti dhe shumë sundimtarë të tjerë shqiptarë u larguan nga vendi. Gjon Kastrioti vdiq në Itali, pas vitit 1502 dhe la pas vetes pesë fëmijë.

    Ndërsa Donika Kastrioti, pas Napolit u largua në Spanjë, ku dhe varroset në një kishë të Valencias në vitin 1506. Burimet historiografike tregojnë se Donika Kastrioti në Itali e kudo shkoi, jetoi me një krenari të veçantë, me mençuri, jo vetëm gjatë kohës që ishte në Shqipëri, por dhe pas largimit të saj nga atdheu në vitin 1468. Në Spanjë, Andronika Kastrioti mendohet se ka ikur në vitin 1501, duke qenë në moshën 73-vjeçare. Pa mundur të rikthehet në Napoli, ajo mund të ketë vdekur mes viteve 1505-1506, varroset në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencie të Spanjës, sipas testamentit të Giovanna-ës III. Një prej burimeve të hershme dokumentare, vepra e G. A. Summonte “Del Istoria della citta e Regno di Napoli IV” botuar në Napoli 1675, shënon se: “Gruaja e Skënderbeut është varrosur në Kishën e Shën Trinisë së shenjtë në Valencia, në vitin 1506”.

    Andronika (Donika) Kastrioti ishte dhe mbeti një princeshë e Arbërisë së kohës. Vepra e saj njerëzore plekset fort me origjinë familjare të saj dhe me kurorëzimin në martesë me Skënderbeun, e më pas në rritjen, edukimin e Gjon Kastriotit, të birit, i cili ndoqi trashëgiminë luftarake të të atit (Skënderbeut) dhe të familjes së ëmës, Arianitëve. Hulumtimet dhe gërmimet në arkivat e perëndimit kanë ende shumë të panjohura për këtë grua të fortë të Arbërisë, për të cilën nuk është shkruar sa duhet. Ajo duhet vlerësuar dhe parë dhe si një personazh apo personalitet më vete, si një princeshë me peshë në historinë shqiptare.

  • Zbulohet letërkëmbimi i aktorit që luajti Skënderbeun, ç’thoshte për Shqipërinë

    Zbulohet letërkëmbimi i aktorit që luajti Skënderbeun, ç’thoshte për Shqipërinë

    Në Muzeun e Teatrit dhe Kinematografisë në Tbilisi gjenden shënime, ditarë, fotografi nga xhirimet e filmit “Luftëtari i madh Skënderbeu”. Roli i Heroit Kombëtar Shqiptar i dha një njohje ndërkombëtare aktorit gjeorgjian Akaki Horava, i cili rikthehet në vëmendjen e shqiptarëve në Vitin e Skënderbeut nga historiani Adrian Brisku. Në kërkim të informacioneve për aktorin e madh gjeorgjian, historiani shqiptar ka takuar ish-nxënës të Horavës, ka vizituar muzeume e ka shfletuar intervista të kohës së vetë aktorit. Ky i fundit fliste me dashuri për Shqipërinë dhe popullin shqiptar, për të cilin thoshte që ka një kulturë të pasur në veshje e në muzikë.

    ADRIAN BRISKU

    Pasioni që Akaki Horava kishte për teatrin dhe filmin e bëri atë, që në vitin 1939, së bashku me një kolegun e tij, të themelonte Institutin e Shtetit Popullor të Teatrit “Shota Rustaveli,” ku u bë dhe drejtori i saj dhe jepte leksion si pedagog i Regjisurës deri ne vitet e fundit të jetës së tij. Po ashtu, midis viteve 1949 e 1955 – në vitin 1953, ai ndodhej në Shqipëri për xhirimin e filmit – ai u bë drejtor i Teatrit Rustaveli (ku bëri dhe karrierën e tij), themeloi Shoqërinë e Teatrit të Gjeorgjisë dhe ishte president i saj për disa vite. Po ashtu, që nga viti 1950 ishte anëtar i Komitetit Sovjetik të Mbrojtjes së Paqes; një organizatë shtetërore përgjegjëse për bashkërendimin e lëvizjeve aktive të paqes në Bashkimin Sovjetik, me mision kundërshtimin e luftërave dhe militarizimin në vendet antikomuniste, por që nuk e ngrinin zërin kundër proceseve të tilla në vendet komuniste, në fakt iu kundërvunë kritikave nga jashtë, kur sovjetikët filluan testimin atomik në fillim të viteve 1960.

    Në intervistën me një nga ish-studentët e tij në Tbilisi, në mes të korrikut 2018, aktorin dhe “Artistin e Popullit”, Zhanri Lolashvili, ky i fundit shprehej me superlativa për Horavën si profesor, ku ai i dha mësim në Institutin e Teatrit, midis vitit 1963 e 1968, si gjeni-aktor dhe si një njeri “guliskuri” (me zemër të madhe). Duke filluar dhe me një përshkrim të fizikut të tij, “me trup të madh e impozant dhe një formë koke, të cilat duken bukur jo vetëm në filmin E Skënderbeut, por dhe në statujën [që ndodhet diku në qendër të Tbilisit], që i bëri skulptori i famshëm gjeorgjian, Nikoloz Kandelaki”, ai shtoi se Horava ishte një “njeri i periudhës sovjetike, me humor të veçantë… po të merret parasysh që ishte periudha represive e Stalinit dhe Beries së vitit 1937, e cila i bëri artistët të ishin të frikësuar dhe të mos flisnin”.

    Por, gjithsesi, ai e kujton atë si një “gjeni, i cili edhe pse t’i shpjegonte gjërat mirë, përsëri nuk ia arrije t’i bëje si ai, sepse jo vetëm me stilin e aktrimit, me një zë fantastik dhe të jashtëzakonshëm – sepse në atë kohë për aktorët ishte i rëndësishëm zëri – por dhe nga ana fizike, ai ishte një atlet i vërtetë”. Sipas Lolashvilit, Horava kishte një dhunti të lindur e jo të studiuar; me mbitone të zërit, me të cilat nëse qëndroje pranë, “të bënte hipnozë”, me qartësinë dhe fuqinë e artikulimit të fjalës. “Ai,-tregonte Lolashvili,-të dëgjonte shumë mirë dhe kishte një muzikalitet të madh”.

    Njëherë rreth mespranverës së vitit 1967, kujtonte Lolashvili, kur kishte dalë fjala se Teatri shtetëror në Samegrelo do të mbyllej, Lolashvili së bashku me studentët e tjerë shkuan atje për ta ndaluar këtë gjë. Ndërkohë, Horava, i cili kishte ditëlindjen në ato ditë, kishte plan për shkuar në fshatin e tij. U ftua nga ata në një banket për ditëlindjen në qytetin e Zugditit (kryeqendra e Samegrelos) dhe i sollën atje një kalë të mrekullueshëm të racës arabe. “As nuk u mendua shumë dhe u bë gati t’i ngjitej kalit, por nuk e lanë për shkak të moshës. Iu kujtua Skanderbegoba (-oba, një formë gjuhësore në gjeorgjisht që të jep sensin e një kohe të veçantë, të diçkaje të veçantë; në këtë rast koha e xhirimit të filmit të Skënderbeut)”, rrëfente me të qeshur Lolashvili.

    FILMI, FIGURA E SKËNDERBEUT, SHQIPTARËT DHE HISTORIA E TYRE NËN VËSHTRIMIN E HORAVËS

    Si ndodhi që Horava u bë protagonisti i filmit dhe çfarë mendonte ai për të, për shqiptarët dhe historinë gjatë asaj kohe? “Për mendimin tim,-shtoi Lolashvili, i cili edhe vetë e konsideronte Skënderbeun si një “njeri fantastik”, edhe pse nuk ishte i sigurt pse kishte këtë titull ushtarak osman, Horava nuk do ta kishte pranuar rolin nëse nuk do të ishte impresionuar nga personaliteti i Skënderbeut dhe nga historia e popullit shqiptar”. Xhirimet e filmit nisën në fillim të 1953-shit. Dhe filmi ishte gati për t’u shfaqur në Ditën e Pavarësisë (dhe të Çlirimit) të Shqipërisë të po atij viti. Filmi ishte një bashkëpunim midis “Mosfilmit” (kinostudio sovjetike) dhe Kinostudios “Shqipëria e Re” – për këtë të fundit, e themeluar në të njëjtin vit me xhirimin e filmit, ky ishte projekti i parë pilot me një film artistik të një zhanri të tillë.

    Nga këndvështrimi politik i kohës, kur Shqipëria komuniste e Enver Hoxhës ishte në kulmin e marrëdhënieve të mira me Bashkim Sovjetik të Stalinit, rëndësia e suksesit të këtij filmi ishte e jashtëzakonshme edhe për faktin po aq të rëndësishëm, që siç dhe Lenini ishte shprehur kohë më parë, me metaforë ushtarake për rëndësinë e artit të filmit, “kinemaja është artileria e rëndë e artit”. Dhe në Shqipërinë komuniste, përgjithësisht, kjo ide u përcoll edhe në këtë film dhe në të gjithë të tjerët që ndoqën pas”.

    Regjisori i filmit ishte rusi Sergej Jutkeviçi, skenaristi ishte gjeorgjiani Mihail Papava. Ky i fundit, përpara se të fillonte xhirimi i filmit, kishte qenë në Shqipëri për disa muaj, për të vizituar vendet e duhura, për të mbledhur dokumentet dhe materialet e nevojshme dhe për t’u konsultuar me historianët shqiptarë (historiani Xhufi ne atë programin televiziv përmendi profesorin Aleks Buda, në rolin e konsulentit historik). Jutkeviçi shprehej në vitin 1954, se skenari i Papavës krijoi “imazhe të qarta vizuale”, kështu që i mbetej – shkruhej në një artikull të botuar në Tbilisi po atë vit – atij t’ia shtonte interpretimin dhe “Horavës t’i jepte tonin”. Aktorë të tjerë gjeorgjianë, përveç Horavës, ishin, siç u përmend dhe më lart, aktorja po aq me famë në Gjeorgji, Veriko Anjaparixe, Sergo Zakariaxe si dhe një aktore ruse e një armen. Ndërsa disa nga aktorët shqiptarë më të njohur të kohës, me të cilët Horava krijoi mbresa shumë të ngrohta, ishin: Besa Imami, Adivie Alibali, Naim Frashëri e kështu me radhë.

    Filmi garoi në Festivalin e 1954-s në Kanë të Francës, ku dhe mori Çmimin Ndërkombëtar. Në një pjesë të mirë të kujtesës personale të Horavës, të cilin një studenti im gjeorgjian, David Gurgenixe, e pa këtë fillim vjeshte – të ruajtur në shtëpinë e bashkëshortes së nipit të gruas së Horavës (Horavës i lindi një djalë, por i vdiq në moshë të njomë), zonja Nina Çankvetaxe, e cila ka krijuar një dhomë memoriali për Horavën, ku gjenden në mes të shumë kornizave fotografike edhe një portret i tij gjatë xhirimit të filmit të Skënderbeut – gjendeshin dhe ditarë e shënime në gjuhën frënge dhe ruse. Këto shënime e ditarë regjistrojnë jehonën e tij, që filmi dhe prestigji e fama, të cilën ai gjeti jo vetëm në Bashkimin Sovjetik, por dhe në Francë e Gjermani, ku u bënë shfaqje të veçanta gjatë muajve nëntor e dhjetor të vitit 1955. Pas rolit të Otellos në teatër, roli i Skënderbeut në film i dha atij një njohje ndërkombëtare.

    Prekëse për mua – sepse ishin në shqip dhe ai nuk i kuptonte tekstet – ishte gjetja e dy artikujve, në memorialin e bërë nga zonja Çankvetaxe, të botuar në dy revista në Shqipëri, kopertinat e tyre nuk janë – siç dukej ai mund t’i ketë sjellë vetë ato. Njëri, botim bardhezi, me titull “Nga xhirimi i filmit ‘Skënderbeu’”, botuar në maj të vitit 1953, dhe tjetri me ngjyra, me titull “Me xhironjësit e filmit me ngjyra ‘Skënderbeu’”, me autor Hasan Petrelën, data nuk duket. Në të dy ata artikuj ilustrohet me tekst dhe fotografi skena dhe procesi i xhirimit të filmit.

    Si një film i zhanrit të dramës heroike, i vlerësuar dhe i cilësuar nga kritikët sovjetikë – kritika e vetme që dëgjohej ishte se “skenat lirike” (romantike) midis Skënderbeut dhe Donikës nuk ishin aq të rrjedhshme – të kohës si “monumental” (madhështor) nga gazeta “Pravda”, është e vështirë të thuhet nëse ai është i përsëritshëm tani në Shqipëri. Kjo është sepse jo vetëm për përmasat e tij madhështore skenografike, burimeve të mëdha njerëzore e financiare, por edhe llojin e zhanrit dhe interpretimit, që mund të jepet kontekstit historik në dritën e debateve mbi mitin dhe historinë e Skënderbeut.

    Në periudhën komuniste në Shqipëri, filmi nuk shfaqej rregullisht; për më tepër disa aktorë shqiptarë u përndoqën dhe vuajtën nga regjimi komunist. Nga kujtesa ime e fëmijërisë – i rritur gjatë dekadës së fundit të sistemit komunist në fshatin Kuqan të Elbasanit – nuk më kujtohet ta kem parë atë në ekranin e RTSH-së. Por kolegë të lindur disa vite më parë më tregojnë se ndonjëherë ai shfaqej. Rrjedhimisht, për herë të parë e pashë si adoleshent pas ndryshimit të sistemit, ku më kujtohet të më ketë nxitur një ndjenjë krenarie kombëtare. Por, pas shumë kohësh studimi, jetese dhe pune jashtë Shqipërisë, duke përfshirë dhe katër vjet në Tbilisi, nuk më kishte rënë rasti për ta rishikuar, përveç tani në përgatitje për ketë artikull – përgatitje që nënkupton dhe punë kërkimore në arkivat në Tbilisi – për të kuptuar më shumë. Siç dhe u përmend më lart, figura a Horavës gëzon një respekt të madh në qarqet intelektuale e kulturore në Gjeorgjinë postsocialiste; përveç bustit, atij i është dhënë emri i një rruge në qendër të Tbilisit dhe, detyrimisht, veprimtaria, veprat dhe letërkëmbimet e jetës së tij janë ruajtur me kujdes në arkivin e Muzeumit të Teatrit dhe Kinematografisë gjeorgjiane. Ky i fundit është vendosur në një ndërtesë të saporikonstruktuar të stilit modern rus, të fundshekullit të nëntëmbëdhjetë, të cilën e vizitova në fund qershorit 2018 pas pjesëmarrjes në konferencën ndërkombëtare akademike, në lidhje me 100-vjetorin e krijimit të Republikës së Parë nën temën, “Republika Demokratike e Gjeorgjisë pas 100 vjetësh: Një model për Europën”.

    Në lidhje me Horavën dhe filmin, arkivi mban një sërë dokumentesh e korrespondencë të tij përpara dhe pas bërjes së filmit, si dhe një numër fotografish të bëra gjatë xhirimit të filmit. I pari dokument është një urdhëresë e lëshuar më 16 dhjetor 1952 nga Seksioni i Kulturës së Këshillit të Ministrave të Republikës Sovjetike të Gjeorgjisë, i cili i kërkon Teatrit Rustaveli, që nga datat 15 janar deri në 1 korrik 1953, Horava të lirohet nga detyra e drejtorit të Teatrit, për të marrë pjesë në xhirimin e rolit të Skënderbeut. Dokumenti tjetër në arkiv –në mënyre kronologjike – ishte Urdhri i Lirisë, i Shkallës së Parë, i lëshuar nga Presidiumi Kombëtar i Republikës Popullore të Shqipërisë, me president Haxhi Lleshin. Në tekstin e shkruar në shqip dhe të marrë në Gjeorgji, më 8 mars 1954, të përkthyer në rusisht, shprehet mirënjohje: “Për punën krijuese, dhe aktrimin e rrallë të rolit të heroit tonë legjendar Gjergj Kastrioti, në filmit artistik ‘Skënderbeu’ dhe me meritë të madhe përpara kombit e atdheut tonë, përjetësove me mjeshtëri të madhe artistike një nga imazhet me të lavdishme të historisë sonë kombëtare”.

    Këtij urdhri dhe vlerësim maksimal nga shteti shqiptar komunist, Horava i përgjigjet me një letër me tri faqe, të shkruara më 27 tetor 1954 dhe në kuadër të dhjetëvjetorit të çlirimit të Shqipërisë, drejtuar “Shqipërisë dhe shqiptarëve”. Aty Horava flet me shume përzemërsi për rezonancën që filmi mbi Skënderbeun – të cilin e cilëson si “hero legjendar, patriot i madh, shtetbërës i mençur, luftëtar i shquar dhe biri me i madhërishëm i popullit shqiptar” – gjeti kudo, dhe qe i mbetej a paharruar në kujtesën e tij qëndrimi në Shqipëri, ndjenjat që krijoi për njerëzit aty, si dhe respektin për historinë shqiptare.

    Në këtë letër del qartë se Horava e kuptonte historinë e Shqipërisë, e sidomos atë të epokës së Skënderbeut, me të njëjtat tekste të përdorura dhe në vetë filmin, domethënë ai përdore shprehje të tilla si “një komb që luftonte për pavarësi, liri e të ardhme kundër ‘Turqisë sulltanike’, ‘pazarxhinjtë venecianë’, ‘Italia papale’ dhe shumë interesave të tjerë”. Duke e vazhduar letrën me frazeologji të zakonta të kohës, si arritjet dhe talentin e popullit shqiptar, në drejtimin e Partisë së Punës dhe ndihmën dhe miqësinë e popullit të madh sovjetik dhe të dy vendeve të demokracisë popullore, ai e mbyll atë me një urim “për një miqësi të përjetshme midis kombit sovjetik dhe atij shqiptar”, gjë që nuk i rezistoi kohës.

    Përtej formalizmit të kohës, Horava me të vërtetë kishte ndenja dhe përvoja mbresëlënëse e të larmishme në krijimin dhe interpretimin e rolit të Skënderbeut, për vetë filmin dhe për marrëdhëniet me aktorët shqiptarë. Gjatë punës sime kërkimore mbi të, duke përfshirë dhe intervista me njerëz, doli që Horava nuk fliste apo jepte shumë intervista. Por, në një nga ato që dha për gazetën “Zaria vostoka”, në 1 dhjetor 1954 në Tbilisi, ai shprehej me plot pasion se si të kuptuarit nga afër e historisë së shqiptarëve e ndihmoi atë që të krijojë imazhin dhe “portretin e figurës aq të dashur për shqiptarët”; se si marrëdhëniet me aktorët dhe me njerëzit e zakonshëm ishin të mrekullueshme dhe “si komb i vogël kishte një pasuri të madhe kulturore, në veshje e në muzikë”. Në këtë intervistë, Horava rrëfente një moment gjatë xhirimit të filmit, kur Veriko Anjaparixe, në rolin e saj të nënës tragjike arbërore, vajtonte djalin e saj të vrarë nga hasmëria dhe se si “të gjithë njerëzit vullnetarë të filmit aty filluan të qajnë me të vërtetë”. Po ashtu, ai kujtonte një rast, kur kthehej pas xhirimit në hotel, në një kërkim të pasuksesshëm për të gjetur radio “Tbilisi”, për të dëgjuar muzikë gjeorgjiane (e cila i mungonte), një nga kolegët e tij shqiptarë bëri që Radio Tirana të luante sistematikisht në valët e saj muzikë gjeorgjiane për sa kohë ai ndodhej aty me xhirimet.

    Në një intervistë tjetër, Horava përmendi faktin se roli i Giorgi (ky versioni gjeorgjian i emrit Gjergj) Saakaxes, që ai luajti në 1942 e ndihmoi në krijimin e figurës së Skënderbeut; gjë që mund të lexohet si paralele midis figurave historike shqiptare e gjeorgjiane, si dhe midis eksperiencave të dy popujve ndër shekuj – paralele që i kam dalluar edhe unë në librin tim historik-krahasues, “Europë e Hidhur dhe ëmbël”

    NGA HARRESA NE PËRKUJTESË?

    Ekziston ende një legjendë urbane në Tbilisi, të cilën ishstudenti i tij e përmendi në intervistën e tij me mua në mes të korrikut; të njëjtën gjë bëri dhe bashkëshortja e nipit të gruas së Horavës gjatë intervistës në fillim të shtatorit. Me pak fjalë, Horava, gjatë kohës së xhirimit të filmit në Shqipëri, dallon një bimë aty që rritet dhe në Gjeorgji, që quhet ekalla (latinisht, smilax excelsa). Unë nuk kam arritur ta kuptoj se cila bimë është në Shqipëri, por gjithsesi në Gjeorgji ajo gatuhet me erëza, arra të shkërmoqura, uthull e hudhra. Në Tbilisi, pra, vazhdon ende miti mes brezave të moshuar, që Horava e gatoi atë për kolegët e tij shqiptarë dhe që aq shumë u pëlqeu atyre, sa jo vetëm ata, por të gjithë shqiptarët tani, e gatuajnë këtë pjatë, të cilën e thërrasin “pjata e Horavës”.

    Gjithsesi, ajo çka është e vërtetë, është që Horava u bë një figurë jashtëzakonisht e njohur dhe e dashur për shoqërinë shqiptare të kohës. Zonja Çankvetaxe kujton sesi Akaki e përjetonte me shumë nder rolin e Skënderbeut dhe popullaritetit dhe mirënjohjen që ai gjeti nga të gjithë shqiptarët në Shqipëri. Për të, siç theksohet në një dokumentar televiziv në kanalit publik gjeorgjian, “Pirveli arhi”, i transmetuar në vitet 2000, roli i Skënderbeut ishte “roli i tij më i preferuar”, “Për shikuesit shqiptarë”, vazhdonte rrëfyesi i dokumentarit, “Horava u bë fytyra e vërtetë e Skënderbeut. Këto dy emra u njëjtësuan aq shumë, sa statuja e Skënderbeut u bë sipas portretit të Horavës”. Gazetat dhe revistat e kohës në Shqipëri e komentonin me shumë falënderime për këtë portretizim madhështor të figurës së Skënderbeut. Atij i vinin letra – të gjetura në arkivin e Muzeumin e Teatrit dhe Kinematografisë – nga përfaqësues të artit apo të kulturës shqiptare edhe vite më pas.

    Akaki Horava, aktor sovjetik gjeorgjian, i cili krijoi imazhin monumental të Skënderbeut për kujtesën shqiptare – një imazh kinematografik i kohës që luhatet midis mitit dhe historisë – vdiq në vitin 1972; duke lënguar për tetë vjet nga tumori limfatik. Është e vërtetë që ai e përjetësoi këtë imazh kinematografik në memorien dhe historinë shqiptare, po aq e vërtetë është edhe harresa e tij si figure artistike me shume vlerë në memorien e sotme shqiptare. /voal.ch

  • Përvjetori i Betejës së Nokshiqi 1879-2022

    Përvjetori i Betejës së Nokshiqi 1879-2022

    Në dimrin e ftoftë të vitit 1879 dallgët dhe stuhitë ekspansioniste iu kishin vërsulur trojeve shqiptare. Pushtuesve osman ju kishte filluar t’i u lëkundej dheu nën këmbë, ndërkaq Rusia Cariste e fuqizuar me fitoren ndaj ushtrisë osmane  përpiqej ta  shtonte ndikimin dhe influencën e saj në Gadishullin Ballkanik.

    Sllavet e Ballkanit përfitonin duke zgjeruar territore në dëm të trevave shqiptare. Vendimet e Kongresit famëkeq të Berlinit ndikuan që shqiptarët te ngrehin zërin e tyre në mbrojtje të tokave shqiptarë që rezultuan me faktin që krerët me më zë të kohës të organizohen përmes  Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

    Një nder nismëtarët kryesor të mbajtjes së Lidhjes së Prizrenit ishte edhe Ali Pasheë Gucia, sëbashku me Jakup Ferrin. Këto dy figura historike të  trevës tonë  sëbashku me burrat më  të mëdhenj të  kombit morrën vendimet më me rendësi për fatin e kombit shqiptar në  këtë periudhë  plotë  trazira të historisë  duke hedhur poshtë vendimet e Kongresit famëkeq të Berlinit dhe duke ua “kthyer pushkën” edhe fuqive të mëdha.

    Para 143 viteve në  betejën e lavdishme të Nokshiqit  ra  heroikisht komandanti i forcave vullnetare mbrojtëse shqiptare Jakup Ferri  bashkë me 800 bashkëluftëtarë dhe 600 te plagosur . Jakup Ferri  me bashkëluftëtarë ra ne mbrojtje të shqiptarisë, duke arritur një nder fitoret më  të  lavdishme në historinë e popullit shqiptar vetëm me forca vetanake të përbëra nga vullnetarët e ardhur  nga të gjitha trojet shqiptare, të armatosur, dobët të pajisur me armatim elementar por me vullnet të zjarret në mbrojtje të atdheut.

    Atdhetatarizmi dhe dëshira e shqiptareve për ti mbrojtur tokat e stërgjyshërve nga copëtimi mposhten ushtrinë e rregulltë  të okupuesve malazias  të udhëhequr nga Mark Milani, e cila ishte mirë e organizuar, e armatosur dhe e pajisur me armë më moderne të kohës  (topa, mitraloza, pushkë e revole) nga Rusia, e disa  shtete të tjera Evropiane. Forcat vullnetare shqiptare nën komandën e Jakup Ferrit i  shkaktuan humbje të mëdha në njerëz 2500 ushtarë të vrarë malazez dhe 1200 robër dhe teknikë ushtarake ushtrisë malazeze. Ne këtë përvjetor të përkujtimit të kësaj beteje mund të ndiejmë krenarinë tonë për sukseset dhe përkushtimin kohës të shqiptarëve të Plavë Gucisë por edhe përkrahjes së fuqishme  të krerëve e vullnetarëve nga trevat e tjera shqiptare. Në këtë përvjetor mund të parashtrojmë pyetjen historianëve të sotëm, pse vallë ky përkujtim jubilar po ikën dhe asnjë organizim dhe përkujtim, as i intelektualëve në mënyra vetenake por edhe asnjë aktivitet nga shtetet tona për Luftën dhe betejën e Madhe të Nokshiqit, që edhe  analistët e kohës e kishin  vlerësuar si bazament të vetëdijesimit kombëtar të faktorit shqiptar  për krijimin e shtetit shqiptar.

    Kronisti i kohës i gazetës britanike The Guardien, Arthur Evans, në korrespodencat e asaj kohe dhe në librin e tij “Albanian Letters” pikërisht këtë luftë e kishte  vlerësonte si një ndër hapat e par që shqiptarët i kishin ndërmar për të luftuar me qëllim të krijimit të  shtetit të  tyre nacional. Po ashtu  me 2 maj te vitit 1880 gazeta “New York Times” kishte botuar një artikull për Plave Gucinë

    Artikulli fillon kështu: ” Gucia dhe Plava janë përfolur shumë lidhur me marrëveshjen e çështjes së kufijve në mes të Malit të Zi dhe Portës. Në çdo qytet të Evropës këto dy qytete (Plava e Gucia) janë bërë temë e diskutimeve në qarqet diplomatike; emrat e tyre janë publikuar me qindra herë në çdo gazetë të rëndësishme botërore, dhe telegramet përmes Atlantikut kanë ardhur deri te ne….artikulli vazhdon.

     Nëse para 143 vjetësh “Të gjitha kryeqendrat botërore ishin marrë  me Plavën e Gucinë”, atëherë çka po bëjmë ne sot që ta ngrisim zërin për padrejtësitë e bëra në këto troje ?

    Po ashtu në Muzeun Kombëtar në Tiranë ekziston flamuri kombëtar me i vjetri i ruajtur nën të cilin shqiptarët e të gjitha trojeve etnike kishin luftuar të bashkuar në këtë betejë, që është edhe një dëshmi bindëse se në Nokshiq ishte luftuar për shtetin shqiptar dhe ishin  mbrojtur  kufijtë e Shqipërisë së natyrshme.

    Ky përvjetor është moment i duhur për korrigjimin e gabimit historik për mosdekorimin deri më tash (përkundër premtimeve edhe nga Shqipëria edhe nga Kosova) të kryekomandantit ushtarak Jakup Ferri i cili me strategji të vetën ushtarake e trimëri të treguar në fushëbetejë ku edhe kishte flijuar jetën e vetë,  dhe me arritjen e njërës nga fitorët më të lavdishme të popullit shqiptar e ka merituar të shpallet HERO I KOMBIT SHQIPTAR.

    Në këtë datë të harruar,  Plava e Gucia thërrasin në ndërgjegjen e përgjegjësve, si të historianëve, intelektualëve dhe të udhëheqësve të  shteteve tona, sepse qe 140 vite rezistojmë thuajse të vetëm duke kulluar gjak nga plagët e tentimeve sllave për konvertim, të asimilimit, e plagët e rënda të  mërgimit. Në këtë përvjetor u themi se heshtja është krim ndaj historisë së lavdishme të LUFTES SE NOKSHIQIT.

    KUJTIM E LAVDI PËR JETË E MOT TRIMAVE TË NOKSHIQIT.

    Esad GJONBALAJ

    GUCIA dhe PLAVA NE “NEW YORK TIMES” 2 MAJ 1880