Luan Rama
Nga Luan Rama
Letër drejtuar qeverisë grekeKryeministrit, zotit Micotaqis
Zoti Kryeministër,
do duhet të ngremë zërin e fuqishëm përsëri, siç bëri shkrimtari Emile Zola me artikullin e tij të famshëm “J’accuse!”, “Akuzoj”, një pamflet që tronditi politikën franceze në fillim të shekullit XX për të mbrojtur dinjitetin e një njeriu, të një hebreu të pafajshëm, kapitenit Alfred Drejfus ashtu si më pas gazetari i famshëm Albert Londres që denoncoi kampet barbare të punës së detyruar në Guajanën franceze. Por sot unë ju akuzoj juve si kryetar i qeverisë greke, presidentin e Republikës së Greqisë dhe Parlamentin grek që gjatë 80 vjetëve shteti grek ka heshtur për masakrat e ushtrisë greke në Çamëri në vitet 1944-1945. Ata jo vetëm kanë heshtur, por kanë bërë ç’është e mundur që çështja çame të mos përmendet, të heshtet, të harrohet dhe të mos flitet më kurrë për afro 3000 shqiptarët e pafajshëm të Çamërisë që u prenë dhe u vranë vetëm pse ishin çamë muslimanë, duke e spastruar kështu Epirin nga popullsia çame dhe duke i shpërngulur me dhunë dhe me forcën e armëve nga shtëpitë dhe tokat e tyre si banorë shumë shekullorë që ishin. Arkivat shqiptare, greke, britanike, të OKB-së etj, ruajnë fotografi dhe dëshmi të atyre që i shpëtuan kosës së urrejtjes dhe barbarisë së kolonel Zervës etj. Arkivat britanike janë tashmë të hapura por ata që ishin dëshmitarë okularë nuk janë më. E megjithatë janë raportet e tyree fotografitë por që qeveria britanike nuk i bëri të njohura meqë ajo nuk kishte më marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë komuniste. Mjerisht, gjenerata të tëra të rinisë greke të pas luftës, nuk do ta njohnin historinë e vërtetë që ndodhi në Çamëri dhe kjo histori është okultuar gjer më sot. Por historia nuk mund të zhbëhet dhe as të jetë monedhë e presioneve politike ndaj fqinjit. Është i habitshëm dhe cinik ky qëndrim intransigjent i qeverisë greke që ende dhe sot, nëpërmjet presionesh politike, ekonomike etj, arrijnë ta mbysin zërin e së vërtetës aq sa dhe në tekstet shkollore të Republikës shqiptare emri Çamëri është zhdukur dhe nuk ekziston më. Por si liderët politikë grekë ashtu dhe institucionet shqiptare harrojnë se presione dhe masa të tilla nuk mund ta shuajnë atë pjesë dramatike të historisë shqiptare siç ishte ajo e Çamërisë. Çamët nuk kërkojnë sot as ndryshime kufijsh e as bashkime. Ata kërkojnë shtëpitë dhe gurët e tyre. Nëse disa të çmendur e bëjnë këtë, Greqia s’ka pse të ketë frikë dhe të vazhdojë kështu me politikat e Ligjit të Luftës e të Megalo-Idea-s. Shqiptarët e duan Greqinë dhe kulturën greke, historinë e saj, atë histori të përbashkët në shekuj ku arvanitët dhanë një nga kontributet më të mëdha historike tek populli fqinj, atë të kohës së Revolucionit grek për Pavarësi, kontribut që nuk e gjen në historinë e popujve të tjerë. Por ky nuk është vetëm faji i Greqisë, ky është dhe gabimi i politikës shqiptare që në kohën totalitare e më pas, me ndryshimet politike, ku në tranzicionin e vështirë drejt demokracisë dhe të së Drejtës, këta liderë politikë me naivitet mendonin se me integrimin e Shqipërisë në BE edhe kjo çështje do të kuptohej më mirë nga fqinji ynë shekullor grek. Presionet e tyre tashmë janë të njohura, të vazhdueshme por një miqësi e vërtetë, një bashkëpunim dhe një ardhmëri e përbashkët nuk mund të arrihen kur plaga e krimit të madh ka mbetur e hapur. Historia njerëzore na mëson se ngjarjet e mëdha nuk harrohen, se një ditë e drejta do të dalë në dritë e do të triumfojë mbi frikat, interesat politike, elektorale, etj. Kryeministri, Presidenti dhe Parlamenti grek duhet të kenë kurajon që të kërkojnë pardon për masakrat dhe shfarosjen e shqiptarëve të Çamërisë. Asnjë justifikim nuk vlen përballë krimit. Por nëse liderët politikë grekë nuk e dëgjojnë këtë thirrje dhe që shqiptarët të arrijnë t’i falin grekët, atëherë duhet që presidenti, kryeministri dhe Parlamenti shqiptar ta kërkojë këtë zyrtarisht si shtet sovran që është. Çamëria ashtu si dhe Kosova, kanë qenë e janë pjesë e historisë shekullore të Shqipërisë, histori që nuk mund ta gjymtosh, ta shkëpusësh pasi ajo është identitare gjer në ADN, është pjesë e trashëgimisë kombëtare, e gjuhës dhe kulturës, për çka shkruajnë diplomatë e historianë perëndimorë por dhe disa prej tyre grekë.
“Pardoni, – shkruante filozofi Paul Ricoeur, i cili është marrë gjërësisht mbi këtë çështje, mbi pardonin për krimet dhe kujtesën, – është një përgjigje për dhimbjen e pashmangëshme të kujtesës, pasi kujtesa ka si funksion ruajtjen e plagëve dhe të padrejtësive të së kaluarës. Në këtë kuptim, kujtesa dhe pardoni lejojnë të kuptohet krimi ndaj atyre që kanë vdekur”. Ricoeur e shikonte pardonin si një proçes kolektiv për ti kapërcyer plagët historike dhe për të ndërtuar një paqe afatgjatë. Qeveria greke duhet ti kthehet mësimeve të filozofit të madh europian dhe të kuptojë atë çfarë ka ndodhur dhe se ç’duhet bërë në të ardhmen. Shumë liderë politikë të botës e kanë kërkuar pardonin për hir të një të ardhmeje të re. Madje dhe kisha franceze ka kërkuar falje për masakrat e ushtruara ndaj katarëve 800 vjet më parë. Historia nuk harron kurrë. Presidenti francez Chirac më 1995 u kërkoi hebrejve pardon për arrestimet dhe internimet në kampet naziste të Gjermanisë në vitet e Luftës së Dytë Botërore, kohë kur Francën e drejtoi kolaboracionisti i Hitlerit, mareshalli Peten. Nuk ka shumë kohë kur dhe presidenti Macron kërkoi falje në emër të shtetit francez për masakrat e kryera në Algjeri gjatë kohës koloniale dhe lëvizjes algjeriane për pavarësi. Ai u kërkoi pardon gjithashtu “harki-ve”, këtyre dhjetra e dhjetra mijra algjerianë që u vunë në krah të ushtrisë franceze kundër vëllezërve të tyre. Së fundi, me vizitën në Madagaskar gjatë këtij viti, presidenti Macron kërkoi që të ngrihej një komision i përbashkët historianësh për të ndriçuar të vërtetën për masakrat e kryera atje nga ushtria franceze me ekzekutimin e mbretit malgash. Ai kërkoi që të tregohet e vërteta, që “kujtesa dhe historia e pajtimi të bëhen një realitet”. Këtë gjë ai e ka kërkuar edhe për ngjarjet që kanë ndodhur në Kamerun, Senegal, Haiti. Por të tjerë liderë të botës janë treguar demokratë dhe largpamës duke kërkuar pardon për ngjarje të rënda historike siç ishte dhe presidenti John Biden i cili kërkoi të falur amerindianëve të Amerikës, të cilët, veçanërisht fëmijët e tyre i mbyllën mizorisht në rezervatet e Arizonës nga fillimi i shekullit XIX gjer në vitet 1970. Në vitin 2023 ishte presidenti gjerman Steinmeier që kërkoi pardon për masakrën e bërë në një fshat të Tanzanisë në vitet 1905-1907. Pas Luftës së Dytë Botërore, ishte kancelari Adenhauer që kërkoi pardon në emër të popullit dhe shtetit gjerman për krimet naziste që ndodhën në kohën e pushtetit hitlerian. Tridhjetë vjet më vonë presidenti kolumbian Juan Manuel Santos kërkoi ardon në emër të shtetit për masakrën e ushtrisë kolumbiane më 7 nëntor 1985 kundër Pallatit të Drejtësisë dhe vrasjeve të shumta. Nga ana e Hollandës, qeveria hollandeze i kërkoi pardon Indonezisë për masakrat e kryera nga holandezët në vitin 1947, dy vjet para pavarësisë së këtij vendi. Jo, historia nuk harron. E njëjta gjë ndodhi dhe me abolimin e apartejdit dhe fundin e regjimit racist në Afrikën e Jugut. Me ardhjen në pushtet të nobeistit të Paqes Nelson Mandela u krijua komisioni “E vërteta dhe ripajtimi” (1996-1998) duke shmangur në këtë mënyrë hakmarrjet dhe një luftë të mundshme civile, duke i shërbyer ështu vendosjes së një paqeje civile. Presidenti i atëhershëm De Klerk e liroi Mandelën nga burgu dhe kërkoi të falur për politikën e apartejdit dhe së bashku, në vitin 1993 u vlerësuan me çmimin Nobel të Paqes. Pardon nuk kërkojnë vetëm diktaturat, siç ka ndodhur me gjeneralët famëkeqë, Pinoçetin e Kilit dhe Franko në Spanjës etj. Stalini apo Putini asnjëherë nuk kanë kërkuar falje për masakrat abominale që kanë kryer. Ndryshe është Greqia, një Republikë Demokratike dhe e së Drejtës. Ajo s’duhet të ketë frikë nga kërkimi i një pardoni, ajo duhet të këtë kurajo ta pranojë këtë dhe ta deklarojë hapur për ti shërbyer një të ardhmeje të përbashkët. Justifikimet se disa çamë na paskëshin qenë bahkëpuntorë të fashizmit italian, në një kohë që në Greqi do të vendosej një qeveri kolaboracioni me nazistët hitleriane, ajo e jryeministrit Joanis Rallis (për çka nuk flitet) janë absurde dhe të kujtojnë politikën e “strucit”. Kini kurajo ju president i Greqisë, ju kryeministër Micotaqis, në një kohë kur në vizitën e parë në Shqipëri, ati juaj e pranoi që ekziston një “çështje çame” dhe se do diskutohej më pas. Por dosjen çame qeveria greke e fshehu dhe nuk e bëri publike. Kini kurajo ju deputetë të Greqisë republikane dhe ngrijeni zërin tuaj mbi një histori turpi dhe krimi. Qeveritarët grekë dhe shqiptarë duhet ta kuptojnë se “pardoni” lejon që ti rikthehet historisë së krimit me gjakftohtësi dhe me një optikë progresiste. Ja pse filozofi Ricoeur shkruan se “Pardoni lejon të rishikohet dhe të ritregohen ndryshe historitë e së kaluarës”. Kështu ju do ti shërbeni një kauze paqedashëse, një kauze ripajtimi.
Unë që ju shkruaj e kam shëtitur Greqinë me pëllëmbë dhe kam shumë miq grekë. Adhuroj Homerin, Sofokliun, Platonin, dua shumë shkrimtarët e mëdhenj grekë si Kazanzaqis, poetët si Ricos e Elitis, kompozitorët e mëdhenj si Teodoraqis, Haxhidhakis, Vangjelis, kineastët e aktoret si Kakojanis, Teo Angelopoulos, Melina Mërkuri e Irena Papa etj, si dhe koralet e bukura bizantine greke. Libra të mi janë botuar në Athinë dhe në Selanik në gjuhën greke. Po kështu dhe tregime e shkrime për dashurinë mes shqiptarëve dhe grekëve. Por Çamëria që pashë njëzet vjetët e fundit dhe ku nëna ime dhe motra e saj e kishin të ndaluar të ktheheshin në Filat të Çamërisë vetëm pse kishin lindur atje, më ka trishtuar shumë dhe gjithnjë kam menduar se si një vend i kulturës demokratike të atdheut të Sokratit, arrin që ti ndalojë të mbijetuarit e masakrës së madhe që të shohin shtëpitë e tyre që i kanë lënë pas të llahtarisur në atë kohë kur ishin fëmijë. Ky është realiteti. Vështroni qindra e qindra gërmadha që dergjen në qytezat e dikurshme çame dhe ku sot mbretërojnë vetëm murana dhe harqe të portave prej guri. Lexoni mirë historinë dhe pranoni krijimin e një komisioni mes historianëve shqiptarë dhe grekë në kuadrin e dy Akademive Shkencore. Bota nuk arrin të shkojë të shohë deri aty ku janë dëshmitë prej guri që dinë të flasin. Por ky realitet në dimensionin nacional dhe internacional kërkon kurajo nga ana juaj dhe unë si mijra e mijra çamë të tjerë e ngre sot zërin që ju ta kuptoni se ka ardhur koha që ta pranoni krimin historik, për çka liderë të tjerë të së drejtës e të demokracisë në botë kanë patur guximin të kërkojnë pardon. Dhe unë shpresoj në pardonin tuaj!
(*Luan Rama, ish-ambasador në Francë, Portugali dhe në Monaco, shkrimtar)
ObserverKult
Lexo edhe:
LUAN RAMA: TI GJITHNJË MË PRISJE NËNA IME…
