Lajmidites.com

Tag: kadareja

  • “Fillimet”, Preç Zogaj rrëfen momentet e arratisjes së Ismail Kadaresë me avion dhe poetit Marinaj nga kufiri i Malit të Zi

    “Fillimet”, Preç Zogaj rrëfen momentet e arratisjes së Ismail Kadaresë me avion dhe poetit Marinaj nga kufiri i Malit të Zi

    Dy arratisje: Gjekë Marinaj dhe Ismail Kadare

    Nga Preç Zogaj

    … në muajin shtator të atij viti u arratis Gjekë Marinaj, poeti I ri nga Bajza e Shkodrës, një djalosh i gjatë dhe timid, që kishte dalë vrullshëm dhe gati- gati brutalisht, si nga një dhomë mbytëse, nga dykuptimësia e poezisë së kohës, duke shkruar poezinë “Kuajt”, një metaforë e drejtpërdrejtë kundër shtypjes dhe izolimit  Rudolfi dhe Bardhyl Londo e kishin botuar këtë poezi në gazetën “Drita”. Kishin dashur të testonin hapjen që predikonte regjimi. Nuk u kishte ndodhur gjë. Por atje në Shkodër, Marinaj ishte vënë në shënjestër të operativëve të sigurimit dhe kjo e kishte shtyrë të arratisej para se ta arrestonin. Gojëdhënat në mjediset letrare thoshnin se kishte marrë për të ikur me not përmes liqenit të Shkodrës, se kishte mundur t’u fshihej rojeve të kufirit në një lojë ferri me ta, duke u zhytur e duke nxjerrë kokën në sipërfaqen e ujërave sa për t’u mbushur me frymë, se rojet kishin qëlluar kuturu dhe nuk dihej fati i tij, ndoshta kishte përfunduar në fund të liqenit. E kisha menduar disa herë duke iu fshehur prozhektorit të skafit që rrotullohej mes ujërave të zeza si një Ciklop mitologjik. Sa kishte zgjatur kjo? Pyetja nuk kishte kuptim nëse gjithçka kishte përfunduar me vdekjen e të arratisurit. Vdekja i fshin mundimet. Dy- tre muaj më vonë do të merrja lajmin se kishte mundur të kalonte gjallë në Jugosllavi dhe pastaj, më vonë akoma, do të vinte dëshmia e vetë Gjekës se ishte arratisur përmes kufirit tokësor dhe se kishte marrë me vete në çantë disa vëllime poetike, mes tyre edhe një vëllim timin. Vetë nuk do të arratisesha dot, por në një prej librave të mi po. Përmes Gjekës.

    Pak a shumë në të njëjtën kohë do të merrte linjën ajrore Tiranë- Paris me mendimin për të qëndruar në Francë, domethënë për të kërkuar azil politik atje, shkrimtari Ismail Kadare. E adhuroja Kadarenë. Kisha lexur çdo gjë që ai kishte botuar, dija përmendësh shumicën e poezive të tij dhe pjesë të tëra nga proza e tij. Librat e tij kishin përndritur rininë time të zymtë në Lezhë. Është pak të them i kisha lexuar. I kisha futur në qenien time, i kisha rishkruar a çfarë mund të thuhet për një lexim të tillë kur germat, fjalët dhe fjalitë me kuptimin e tyre ngrihen nga letra dhe të jepen ty, kalojnë të ty, por letra nuk zbardhet, letra mbetet po ajo e shkruara që ishte si në atë shprehjen ungjillore “jep dhe s’heq”. Edhe pse kisha botuar ndërkohë librat e mi të parë dhe isha bërë i njohur si poet i ri, i kisha qëndruar gjithnjë larg Kadaresë, më saktë nuk kisha guxuar të shfrytëzoja rastin të bisedoja nga afër me të kur rasti më ishte dhënë. Vetengohesha, nuk doja të cënoja sadopak magjepsjen time për veprën e tij, duke cënuar distancën që ma kishte mundësuar. Gjatë vitit 1990 Kadare qe bërë tjetër njeri. E kishte hequr maskën e shkrimtarit të ftohtë e të rezervuar dhe kishte marrë pamjen e dikujt që për momentin nuk po shkruan letërsi, por po grindet për të drejtat e njeriut, për rivendosjen e fesë, për distancimin nga Stalini, për ndalimin e vrasjeve në kufi, për lirimin e të burgosurve politikë, për lejimin e pronës private, për ndalimin e dhunës dhe torturave ndaj qytetarëve nga policia dhe sigurimi i shtetit, e tjerë, e tjerë- tema tabu për shumicën e njerëzve në atë kohë, ato tema që Kadare siç do të mësonim me vonë, ia kishte paraqitur Presidentit Ramiz Alia gjatë një takimi kokë me kokë me të në shkurt të vitit 1990 dhe mandej edhe nëpërmjet një letre të majit të atij viti. Në fillim të shtatorit 1990 Kadare erdhi në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” ku kishte sjellë për botim librin dorëshkrim me novela e tregime “Ëndrra mashtruese”. Unë isha emëruar në muajin mars shef i redaksisë së prozës së shkurtër atje. Ishte në nderin tim ta prisja dhe t’i shprehja admirimin dhe mirënjohjen e redaksisë për librin e ri. Më dëgjoi, nuk foli një copë herë, pastaj pyeti për botimin. I shpjegova procedurën, që me siguri ai e kishte dëgjuar sa e sa herë: nëse nuk kishte vetë ai ndonjë gjë për të shtuar a hequr si autor, dorëshkrimin e redaktuar nga redaktorja Lumturie Prizreni do ta firmosja unë, pastaj do t’ja kaloja për firmën e fundit drejtorit, Gaqo Bushaka. “Kaq”! – m’u bë se tha mes pyetjes dhe pohimit vështrimi i tij vezullues prapa xhamit të trashë të syzeve optike që mbante. E mundonte diçka dhe unë po ndihesha vërtetë në siklet se nuk dija çfarë mund t’i thosha tjetër për t’i hequr çdo merak. Zbritëm pa fjalë shkallët e brendshme të ndërtesës, isha në dilemë ta ftoja apo jo për kafe. Si përfundim vendosa “jo”, kafeneja e vogël e ndërmarrjes sonë në një aneks të katit të parë ishte plotësisht e padenjë për lartësinë e tij. Pasi bëmë edhe disa hapa në oborr, Kadareja u ndal pak dhe tha: – Piramida si t’u duk? “Piramida” ishte titulli i njërës prej novelave të përmbledhjes së tij të re. – E mrekullueshme, – iu përgjigja aty për aty.- Më e mira e gjithë librit. – Ashtu mendoj dhe unë,- tha pasi heshti sërish disa sekonda. Por nuk u duk më i lehtësuar. U ndamë. E pashë si po largohej bashkë me atë mundimin e tij të brendshëm, të pakuptueshëm,“që ndoshta e ka gjithmonë”, thashë me vete; ndoshta ishte në natyrën e tij të jetonte dhe të mos e fshihte dot kurdoherë të jetuarit në gjendjen prej të munduari. Ja, kjo ishte. Mendova se gjeta shpjegimin e enigmës që Kadare sikur ma kishte lënë barrë, teksa ishte larguar. Por po atë ditë poeti Agim Isaku, me të cilin ndaja një pjesë të mirë të kohës në diskutime letrare dhe politike, më dha një shpjegim tjetër për mundimin e Kadaresë kur i tregova për vizitën e tij në redaksi. – Ka dashur të mësojë a e ke kuptuar nëntekstin e novelës,- tha. Dhe shtoj:- Ka dashur të kuptojë atmosferën e përgjithshme, a është marr vesh lart në Komitetin Qendror se ka dorëzuar një libër të ri, a ka interesim, a ka ndërhyrje prej andej. Kjo ka qenë jeta rutinë e Kadaresë me botimin, nuk ka përse të mos e ketë përsëri, – e mbylli Isaku me atë mënyrën e tij të veçantë të të folurit, që ngjyroste me ironi edhe gjërat e zakonshme. Duke dëgjuar këtë shpjegim, ajo që unë e kisha quajtur me vete “mundim natyror i shkrimtarit” u rrotullua si një gur para kaleodeskopit, duke m’u shfaqur në një pamje krejt tjetër. Ia dhashë një të qeshure të madhe të cilën Isaku e miratoi plotësisht. Sigurisht që e kishim kuptuar nëntekstin e novelës “Piramida”, përndryshe pse do ta pëlqenim kaq shumë, si mund të na mrekullonte një subjekt i stisur nga Egjipti i lashtë pa alegorinë e hollë dhe paralelizmin invadent kësaj radhe me muzeun në formë piramide të faraonit të kuq Enver Hoxha në mes të Tiranës! Pse nuk po interesohej njeri? Pse nuk po alarmohej njeri? Nga ta dija unë. Libri po ndiqte rrugën normale të botimit: nga redaktorja te unë si shef redaksie, pastaj te Gaqo Bushaka si drejtor i shtëpisë botuese dhe pastaj drejt e në shtypshkronjë. Për çdo të papritur e kisha alibinë: novela e merrte temën nga Egjipti i lashtë dhe ishte një akuzë kundër mundimit dhe therorive njerëzore në shoqëritë e shtypura. Në rastin më të keq do të më shkarkonin për naiv dhe sylesh. Kadare erdhi sërish një ditë tjetër. Kisha lajme për të. Librin e kishte lexuar edhe drejtori. Nuk doja ta gënjeja duke i thënë se ishte mrekulluar a diçka të tillë. Sipas meje, Gaqoja, një nga shkrimtarët më të mirë për fëmijë, nuk mrekullohej kurrë me letërsinë për të rritur. Por më kishte lavdëruar për “thithjen” e një libri nga Kadareja, që do ta firmoste pa i hequr asnjë presje. Kadareja u tkurr sërish në atë mundimin e tij. Po tani e kisha kodin për të lexuar enigmën e tij prej të habituri dhe të palumturuari me lajmin e mirë. Ndoshta mendonte se aludimet dhe diversioni që kishte bërë me novelën “Piramida” nuk ishin të kapshëm, siç dëshironte ai dhe kjo e rrëzonte në themel atë novelë.

    Por ishte më e logjikshme të mendoje të kundërtën, që nuk dyshonte se ne të gjithë, nga i pari te i fundit, i kishin kuptuar shumë mirë nëntekstet dhe domethënien e novelës “Piramida”, por nuk ishim ndjerë dhe askush mbi ne nuk ishte interesuar të dinte paraprakisht çfarë kishte brenda libri i tij i ri. Gjithë kjo, në mos vibronte si vegimi i një kurthi në mendjen e tij të superndjeshme ndaj rreziqeve, ishte zbulimi i beftë i një realiteti tjetër që kontrastonte me zakonet brutale të kontrollit dhe censurës nga zyrat e posaçme të Partisë së Punës, shënjestër e përhershme e të cilave kishin qenë pikërisht librat e Ismail Kadaresë. Në episodin shumë domethënës të kalimit pa ndalesa dhe kontrolle drejt makinave të ofsejtit të librit të tij të fundit “Ëndrra mashtruese”, ku kishte jo një, por disa novela dhe tregime të pabotueshme sipas kritereve dhe standarteve ende në fuqi të metodës dogmatike të realizmit socialist, bota kishte ndryshuar më shumë dhe më shpejt se pritshmëria e tij. Duke ndjerë t’i rrëshqiste toka nën këmbë, regjimi, me sa duket, e kishte lënë në fatin e vet letërsinë për t’u fortifikuar në llogore të tjera më të rëndësishme, ku luhej fati i mbajtjes së pushtetit. Drejtësisht, logjikisht, por edhe paradoksalisht kjo erë reale lirie në oazin e letërsisë po verifikohej dhe po sendërtohej si e tillë me dorëshkrimin e shkrimtarit me të madh të vendit, i cili më shumë se kërkush tjetër brenda sistemit e kishte pohuar mungesën e lirisë me talentin e tij të rrallë. Në të njëjtin oborr ku ishim ndarë herën e parë dhe, m’u sikur ta kishte lënë pezull aty merakun që kishte patur, me pyeti drejtpërsëdrejti a ishte kapur “drejt” prej meje mesazhi i novelës “Piramida”. – Plotësisht, – i thashë dhe që të mos krijoja asnjë ekuivok shtova aty për aty: Unë dhe miqtë mi, Agimi, Remziu, Besniku, Iliriani, e dimë se e ke për muzeun e Enver Hoxhës, por si botues unë nuk përgjigjem për aludimet, për leximin midis rreshtave. U tha, u dëgjua, u harrua. Të dy bëmë sikur nuk e kishim hapur atë temë. Herën e tretë Kadareja erdhi në redaksi kur libri “Ëndrra mashtruese” ishte bërë gati për t’u nisur në shtypshkronjë. Isha me Agim Isakun. Ky dhe Kadareja kishin një lidhje të veçantë, të dy kishin qenë miq të shkrimtarit Bashkim Shehu, djali i ish kryeministrit të vetëvrarë Mehmet Shehu, që po vuante dënimin me burg në një prej burgjeve politike të Shqipërisë. Kujtimi i kësaj miqësie ishte në një farë mënyre sekreti i tyre i përbashkët. Isaku fliste shumë hapur me Kadarenë, pa shumë kujdes sipas kritereve të mia idolatriste, që nuk do të thoshte pa respekt. I drejtohej me emër “Ismail”, i drejtonte pyetje si i barabartë, njëlloj siç më drejtohej mua, e korrigjonte, e kundërshtonte, çfarë ma hiqte trurin nga një anë. Por kur shihja se Kadaresë i pëlqente ky lloj komunikimi, që me sa dukej e tërhiqte në sferat e moshës së shpenguar rinore, ndjeja edhe zili për mikun tim. Kadareja na ftoi për kafe në hotel Dajti. Për mua ishte një nder, por edhe Isaku u befasua. Kadareja nuk e kishte zakon të ftonte njeri për kafe. Me sa dukej ishte shumë i gëzuar për librin e ri dhe kishte dëshirë të na shprehte mirënjohjen mua si botues dhe Isakut si mik, idhtar dhe avokat i flaktë i tij. Ecëm më këmbë nga Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, që ndodhej në pjesën perëndimore të unazës së Tiranës deri në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”. Biseda vërtitej rreth temave të tij të parapëlqyera të asaj periudhe, si liria e fesë (ç’janë këto kafshë që rrinë e mendohen t’i hapim sot, t’i hapim nesër kishat e xhamijat!), liria e lëvizjes (po, po kam të dhëna se vazhdojnë të vrasin në kufi si xhelatë, pavarësisht se çfarë thonë!), pluralizmi politik (na thirri, me demek për konsultë dhe na tundi grushtin pa pikë turpi se pluralizmi është kali që ka shaluar reaksioni për të rrëzuar pushtetin popullor!). Ndryshoi duke folur, u bë nevrik, dukej qartë se ishte gjer në grykë me mëdyshjet dhe hipokrizinë e regjimit. Nuk e dinim atëherë dhe nuk na tha se i kishte shkruar një letër të gjatë Ramiz Alisë, në të cilën e nxiste të shpejtonte në rrugën e reformave demokratike dhe, në shkëmbim, kishte marrë nga kryetari i shtetit, pas shumë ditësh, një përgjigje të ftohtë, të kalkuluar, si të shkruar me grup pune, në të cilën Presidenti i vinte në dukje shkrimtarit se ky nuk e kishte përmendur asnjëherë fjalën “parti” në intervistën që kishte dhënë për gazetën “Zëri i rinisë”. Kadareja ishte shumë skeptik se do të kishte hapje reale të vendit dhe vuante për ketë. Kur arritëm si pa kuptuar nën degët e varura rëndë- rëndë të pishave në oborrin e hotel Dajtit, ai pushoi se foluri. Të tre ngjitëm të heshtur shkallët e jashtme, hymë në sallonin e madh me tavan të lartë dhe llampadarë të kohës së “paraçlirimit”, morëm djathtas, ecëm disa metra në një korridor te gjatë e të gjerë me tapet të kuq, përsëri djathtas përmes një dere të hapur dykapakëshe me kuadrate xhami dhe ja ku përfunduam në bar- bufenë e hotelit. Ata pak njerëz që po pinin kafe apo po shtynin kohën atje ngritën kokat dhe panë me kureshtje në drejtim të Kadaresë, me dëshirën për t’i tërhequr vëmendjen dhe për ta përshëndetur. Ai nuk ua hodhi sytë. U ulëm në një tryeze të lirë afër derës. Një copë herë qëndruam pa folur duke pritur të na vinte porosia dhe duke gjerbur pastaj kafetë me një farë tensioni të çuditshëm. Një çast, papritur, Kadare nxori nga xhepi i pantallonave një letër të shtypur me makinë shkrimi dhe na e dha ta lexonim. Ishte poezia “Kohë e pamjaftueshme”. Unë e kisha të njohur atë poezi. Ishte botuar në librin e tij të fundit “Ftesë në studio”. Edhe Agimi e kishte lexuar. Për të nderuar autorin u hoqëm sikur po e lexonim për herë të parë. Se si më erdhi pastaj, kur si të ishte shoku im i fëmijërisë, Kadare më tërhoqi vëmendjen me një prapamendim të dallueshëm te strofa e fundit: I munduar gjer në çastin e fundit/ Nga mosthënia, nga pengu tragjik/ Një shenjë ndoshta të pakuptueshme / Do t’ju bëj të gjithëve e do ik… Mendja jonë e stërvitur në leximin dhe artikulimin e dykuptimësive nuk kishte asnjë vështirësi t’i dëshifronte këto vargje. Të lidhura me zhgënjimin e autorit, me faktin se ai kishte një ftesë për të shkuar në Francë bashkë me të shoqen, Elenën, dhe me hollësinë që qe përmendur shkarazi se edhe dy vajzat e tij kishin udhëtuar apo po udhëtonin jashtë shtetit, këto vargje ishin njoftimi i qartë i ikjes për të mos u kthyer kësaj radhe. Domethënë i arratisjes. Pasoi një heshtje gati- gati liturgjike, në të cilën u konsumuan marrja dijeni përse ishte fjala, përbetimi për të ruajtur sekretin, tronditja ime e brendshme dhe e Isakut gjithashtu, që do të humbnim kushedi për sa kohë nga jeta jonë shkrimtarin më të madh të vendit, miratimi dhe falenderimet tona të thella për atë që kishte vendosur të bënte më në fund, mirënjohja që na e kishte njoftuar e besuar atë sekret, lutjet e heshtura që t’i shkonte puna mbarë… Dolëm nga bar- bufeja e hotel Dajtit dhe vazhduam drejt shtëpisë së tij në rrugën e Dibrës. Përbetimi i nënkuptuar na kishte ndryshuar të treve. Mua dhe Isakut na dukej sikur po e përcillnim Kadarenë në arratinë e tij, ndërsa ai e kishte përmbushur sakaq shpirtërisht largimin që do të përmbushte edhe fizikisht pas disa javësh. Në trotuarin para librarisë “Flora”, Kadare u ndal në tendosjen për të thënë diçka që me sa duket po e bluante prej kohësh në mendje. – Më foli një ditë dikush ana tjetër e rrugës: “Shoku Ismail, ç’po bën, populli pret nga ty një akt të madh”. E kishte më ligësi, a më të mirë, ç’rëndësi kishte! Mirë, mo mirë, thashë me vete, po pse nuk bën ti një akt të madh, pse nuk shkon ti të digjesh me benzinë mu në mes të sheshit si Jan Palash në Çeki, ë? Pse s’e bën ti që s’ke bërë asgjë, pse i prisni të gjitha nga unë që kam bërë atë që ishte e mundur të bëja me librat e mi… Ngjante sikur po replikonte me hijen e atij dikushit dhe me sa e sa vegime të tjera të ngjashme. Ishte lodhur nga barra e pritshmërive dhe e thirrjeve që ai, pikërisht ai, shkrimtari që kishte mbajtur e mbante Shqipërinë pjesë të botës me librat e tij, të bënte diçka të madhe, një sakrificë, një therori. Çfarë mund të ishte tjetër? Dallonte keqdashje e ligësi në kallëpin e atij dikushit që kishte guxuar t’i thoshte “bëj diçka të madhe”. “Hidhu në zjarr, domethënë. Hidhu në zjarr të ngrohim duart ne, askushët! Mirë, atëherë, po e bëj gjënë e madhe, po iki, po hiqem nga skena, po ju lë vetëm për vetëm me regjimin”. – Këtu do të shpërthejnë gjirizet! – tha papritur me një ton të rëndë plot pikëllim që nuk ia kisha dëgjuar ndonjëherë. E kishte përfshirë profecia e tij që s’mund të mos e çonte deri në fund: – Do të shpërthejnë, siç nuk mund ta merrni me mend, të gjithë do të vërsulen të bëjnë pis njëri- tjetrin, do të jetë e shëmtuar, e padurueshme! Këtë nuk e kuptuam menjëherë, as unë, as Isaku, por brengën dhe parashikimin e tij për shpërthimin e gjirizeve do ta gjeja të zbërthyer në veprën e parë që do të shkruante në ekzilin e tij në Francë, “Pranvera shqiptare”, në të cilën, duke pikasur rreziqet e reja të një daljeje primitiviste të shqiptarëve nga robëria dhe tragjedia pesëdhjetëvjeçare, shkrimtari do të merrte dhe do të gdhendte në portën e exit- it të tyre psallmin e vjetër të Lekë Matrëngës: Për ju të gjithë lutem: kërkoni ndjesë! Kristianë të mirë, burra e gra. Në emër të zotit, gjejeni mëshirën Sepse asnjë prej nesh nuk është pa mëkate. Kishim arritur afër “kufirit”, domethënë afër shtëpisë së Kadaresë. Ishte çasti për t’u ndarë. U ndamë, ai u zhduk në hyrjen e pallatit ku kishte apartamentin e tij, e përfytyruam duke ngjitur ngadalë shkallët e brendshme të atij pallati, ndërsa i kishim pohuar ndërkaq njëri- tjetrit, me një frymë, ndjesinë e ndërsjelltë se Kadare nuk do të kthehej në Shqipëri kësaj radhe. Se si na dukej. Në botën opake të kohës unë dhe Isaku dinim një gjë që nuk e dinin të tjerët, një gjë që padyshim do të shkaktonte tërmet të madh për regjimin e Tiranës. Ndiheshim të privilegjuar, pse jo më të forte me sekretin tonë…./(gazetatema)

    ObserverKult

    Lexo edhe:

    QEVERIA E PËRKOHSHME E VLORËS, INSTITUCIONI I PARË I SHTETIT SHQIPTAR

  • “Nga nostalgjia te kundërshtimi: Tri qëndrime ndaj trashëgimisë osmane në letërsinë ballkanike – rasti i Kadaresë, Andriqit, Selimoviqit, Kazanxaqisit dhe Pamukut”

    “Nga nostalgjia te kundërshtimi: Tri qëndrime ndaj trashëgimisë osmane në letërsinë ballkanike – rasti i Kadaresë, Andriqit, Selimoviqit, Kazanxaqisit dhe Pamukut”

    (Përse Kadare e trajton osmanizmin me mllef në letërsinë e tij, ndryshe nga Andriq, Selimoviq, Kazanxaqis dhe Pamuku?)

    Nga Marsel LelaHistoria nuk është vetëm kujtesë, por frymë që endet nëpër artin e një kombi. Në letërsinë ballkanike, hijet e Perandorisë Osmane shfaqen herë si kujtim i bukurisë së humbur, herë si plagë që ende nuk ka mbyllur gjakimin e saj. Ajo është një pasqyrë e mënyrës se si kombet e rajonit e përjetojnë kujtesën historike si fat, plagë ose identitet.Në qendër të këtij debati qëndron dallimi i thellë midis nostalgjisë dhe kundërshtimit — midis atyre që shohin në të kaluarën një burim kulture dhe atyre që e ndiejnë si plagë ende të hapur.Kadareja, Andriqi, Selimoviqi, Kazanxaqisi dhe Pamuku mishërojnë pesë rrugë të ndryshme për ta përkthyer historinë osmane dhe ndikimin e saj në Ballkan në vetëdije letrare. Këta shkrimtarë ecin nëpër të njëjtin terren historik, por secili e ndriçon me dritën e vet: njëri me nostalgji, tjetri me melankoli, një tjetër me revoltë, e Kadareja — me mllefin e një vetëdije që kërkon çlirim.Kështu, përmes tyre, Ballkani rrëfen jo vetëm të kaluarën e vet, por edhe mënyrën se si një kujtesë mund të bëhet estetikë, reflektim, apo rebelim shpirtëror. Për disa, ajo është kujtesë e lavdisë së shkuar; për të tjerët, hije që ende rëndon mbi shpirtin e njeriut ballkanik. Pikërisht në këtë kontrast ndërmjet nostalgjisë, reflektimit dhe kundërshtimit shfaqet thelbi i mënyrës se si letërsia e rajonit përpiqet të kuptojë vetveten përballë historisë.Ndryshimi i tonit mes mënyrës si Kadareja trajton temën e osmanizmit dhe si e bëjnë këtë Andriqi, Selimoviqi, Kazanxaqisi apo Pamuku, nuk shpjegohet thjesht me “temperament”. Kjo lidhet me përvojën historike, me mënyrën se si kujtesa kolektive dhe identiteti kombëtar janë formuar në secilën nga këto kultura.Le ta shohim këtë në disa aspekte të ndryshme.Pozicioni historik i shqiptarëve ndaj Perandorisë OsmanePër Kadarenë, osmanizmi nuk është një relike e largët dhe e ndryshkur, as një kujtim i paqtë i historisë, por një traumë e papërfunduar, një plagë që vazhdon të kullojë. Shqiptarët, ndryshe nga serbët, turqit apo boshnjakët, e kanë përjetuar sundimin osman si një proces të dhunshëm të ndryshimit identitar: islamizimi, humbja e lidhjes me Evropën (Perëndimin), nënshtrimi i gjatë politik dhe ndalimi i gjuhës shqipe – për të cilën Kadare është shprehur se “është e vetmja gjuhë në Europë që është ndaluar me ligj për shekuj të tërë”. Për një komb që kërkonte pavarësi dhe identitet europian, “tema osmane” nuk ishte vetëm histori – ishte simbol i robërisë. Kadareja, si shkrimtar që e sheh letërsinë si pjesë të projektit kombëtar, nuk mund ta trajtonte dot këtë me qetësi, sepse ajo për të nuk ishte ekzotikë, por plagë.Pozicioni i Andriqit, Selimoviqit, Kazanxaqisit dhe Pamukut.Andriqi e sheh Perandorinë Osmane nga një Serbi që tashmë e ka fituar pavarësinë shumë më herët; ai mund ta përjetojë Osmanizmin si një peizazh të së shkuarës, si metaforë të përjetshme të robërisë dhe pushtetit, por jo si rrezik aktual.Selimoviqi, si mysliman boshnjak, e përjeton trashëgiminë osmane më shumë si konflikt identitar – pra me ambivalencë, jo me urrejtje; ndaj edhe e trajton me një melankoli të butë, që përzien nostalgjinë dhe dëshpërimin.Kazanxaqisi dhe Pamuku janë në dy skaje të ndryshme të të njëjtës dilemë: i pari e sheh Osmanizmin si pengesë për shpirtin grek, por tashmë të kapërcyer; i dyti (Pamuku), si një trashëgimi kulturore të ndërlikuar, e cila përbën vetë esencën e identitetit turk. Për të, Perandoria është më shumë sfond se plagë.Kadareja dhe trauma moderne e “orientit”Për Kadarenë, tema osmane është më shumë se historike – ajo bëhet simbol i çdo forme shtypjeje dhe izolimi, edhe të atij komunist. Ai shpesh e përdor “turkun” si metaforë për pushtetin që vjen nga Lindja, që prish frymën e lirë dhe qytetërimin europian. Kështu, mllefi i tij nuk është vetëm kundër një epoke, por kundër një mentaliteti të tërë që ai e sheh si rrezik për shqiptarët. Prandaj “mllefi” i Kadarese është estetik dhe ideologjik. Ai nuk vjen nga një temperament i ndezur, por nga një qëndrim i vetëdijshëm: letërsia, për të, duhet të jetë akt civilizues, akt kundërshtie ndaj çdo robërie. Ndaj, në vend të nostalgjisë, Kadareja zgjedh ankthin dhe zemërimin.Me pak fjalë: Kadareja nuk mund ta ekzotizonte Osmanizmin, sepse për të ai nuk ishte “ekzotik”, por shumë i afërt — një trashëgimi që vazhdonte të projektonte hijen e vet në identitetin shqiptar modern. Aty ku të tjerët shohin një botë të humbur, Kadareja sheh një kërcënim që ende nuk është kapërcyer plotësisht.Le të marrim si shembull romanin “Ura me tri harqe”, një nga veprat ku Kadareja trajton më thellë se kudo tjetër temën osmane dhe e përkthen atë në një alegori universale, por që mbetet thellësisht shqiptare në frymë.Konteksti dhe simbolika qendroreNë sipërfaqe, romani është historia e ndërtimit të një ure në mesjetë, në prag të ardhjes së osmanëve. Por, në thelb, kjo është një metaforë për kalimin nga një botë në tjetrën – nga mesjeta e krishterë drejt errësirës osmane. Ura, që për autorë si Andriqi (“Ura mbi Drin”) simbolizon lidhjen, pajtimin, vazhdimësinë, për Kadarenë është shenjë fatale: ajo shënon hyrjen e së keqes, të pushtimit, të “frymës orientale” që do ta zëvendësojë qytetërimin e vjetër europian. Këtu qëndron edhe dallimi i thellë mes dy shkrimtarëve:Tek Andriqi, ura është dëshmi e kohës, një objekt që mbijeton mbi historinë njerëzore.Tek Kadareja, ura është fillimi i fundosjes, një shenjë e paralajmëruar, një simbol i sakrificës së dhunshme që kërkon “lindja” e një bote të re – dhe kjo botë e re është për Kadarenë diçka për t’u pasur frikë, jo për t’u pranuar.Zëri i rrëfimtarit dhe toni i mllefitRrëfimtari në romanin e Kadaresë është një murg, pra një përfaqësues i besimit të krishterë dhe, më gjerë, i qytetërimit perëndimor. Ai sheh se si përreth tij çdo gjë po ndryshon: njerëzit flasin për “turqit” që po afrohen, për një botë që do t’i zhdukë gjurmët e së vjetrës. Toni i tij është i ankthshëm, i trazuar, i pamundur të jetë neutral. Ai nuk e përshkruan ardhjen e osmanëve me kureshtje etnografike (siç do ta bënte Pamuku apo Selimoviqi), por me një frikë metafizike. Ardhja e tyre është si ardhja e një nate të gjatë – një errësirë që do të mbyllë historinë.Ky është mllefi i Kadarese: një ndjesi se e keqja nuk vjen thjesht nga një pushtim politik, por nga një ndryshim ontologjik – ndryshimi i vetë frymës që e bën një popull të jetë i lirë dhe europian. Kjo është arsyeja pse Kadareja s’e sheh dot këtë temë me qetësinë e të tjerëve: për të kjo është një çështje mbijetese shpirtërore.Motivi i flijimitNjë nga pjesët më tronditëse të romanit “Ura me tri harqe” është flijimi i njeriut në themelet e urës. Kjo është një legjendë ballkanike e njohur, por Kadareja i jep një kuptim politik e civilizues: flijimi bëhet metaforë e mënyrës se si shoqëritë e vogla sakrifikohen në emër të fuqive të mëdha, se si popujt shndërrohen në gurë themeli të perandorive. Në rastin e Kadarese, është sikur ky i fundit të thotë: “Ky është momenti kur shpirti ynë futet në gurë, mbytet – që ura e pushtuesit të mund të ngrihet.” Kjo është mënyra e tij për të shprehur një traumë historike të pazbutur, që ai nuk mund ta trajtojë me nostaligji, sepse për të flijimi nuk ka përfunduar.Krahasimi me AndriqinNë “Ura mbi Drin”, Andriqi e përshkruan ndërtimin e urës si një akt që tejkalon kufijtë etnikë dhe fetarë; ura është simbol i përjetësisë, e cila i mbijeton edhe turqve, edhe serbëve, edhe kohës. Por Kadareja nuk ka luksin e distancës historike që kishte Andriqi. Për shqiptarët e shek. XX, trashëgimia osmane është ende e pranishme në mentalitet, në kulturë, në gjuhë. Prandaj Kadareja nuk mund të jetë “objektiv” – ai është i përfshirë, sepse letërsia e tij është pjesë e procesit të çlirimit kulturor.Mllefi si akt emancipimiNë fund, mllefi i Kadarese nuk është vetëm emotiv dhe personal – është mjet estetik dhe politik. Ky mllef shërben për të ndarë qartazi botën shqiptare nga ajo lindore, për të rivendosur boshtin kulturor të shqiptarëve në Evropë. Në këtë kuptim, çdo fjali e tij kundër Osmanizmit është një përpjekje për ta ndërtuar Shqipërinë si “vazhdim i Perëndimit” – një projekt që për të ka qenë po aq letrar sa edhe ideologjik.Le ta vazhdojmë shqyrtimin e kësaj teme me romanin “Kronikë në gur”, që në dukje është një roman për fëmijërinë, por në thelb është një alegori e historisë shqiptare nën hijen e pushtimeve, ku “fryma osmane” akoma endet si një jehonë kulturore e pashlyer.Një qytet që është kujtesë dhe plagë“Kronikë në gur” zhvillohet në një qytet që është Gjirokastra, por në roman ajo kthehet në një hapësirë të jashtëkohshme – një qytet që jeton në kufi mes ëndrrës dhe historisë, ku çdo gur mban një kujtim. Në këtë qytet, historia përsëritet si një sëmundje kronike: pushtuesit vijnë e shkojnë, flamujt ndryshohen, por fryma e nënshtrimit mbetet. Ky cikël pa fund është pikërisht ajo që Kadareja sheh si trashëgimi osmane — jo më në kuptimin fetar apo politik, por në mënyrën se si shoqëria është mësuar të durojë, të përshtatet, të heshtë.Në këtë kuptim, “osmanizmi” për Kadarenë nuk është thjesht periudhë historike; është gjendje shpirtërore, një mentalitet që e pengon njeriun të dalë në dritë. Kjo është ajo që në roman shfaqet si “pluhuri i shekujve” mbi qytet.Fëmijëria si metaforë e pafajësisë së humburRrëfimtari fëmijë e sheh botën me sy të pastër, por ajo që sheh është e sëmurë, e ligsht, e mbuluar nga legjenda, frika dhe absurditeti. Ky kontrast i pafajësisë me historinë e përgjakshme e bën librin tepër të fuqishëm. Fëmija nuk e kupton se çfarë po ndodh, por lexuesi e kupton: qyteti është i sëmurë nga historia e vet.Në një farë mënyre, ky fëmijë është vetë Shqipëria që del nga shekuj nënshtrimi, ende pa kuptuar mirë kush është dhe çfarë do. Dhe mbi të gjitha, është nën ndikimin e një trashëgimie osmane që e ka bërë të mos ketë vetëdije të plotë për lirinë.Në këtë aspekt, Kadareja është mizorisht i sinqertë: ai nuk e idealizon “popullin”, por e sheh si viktimë të një historie që e ka mësuar të jetë i përulur.Humori i zi dhe ironia si formë mllefiNdryshe nga romani “Ura me tri harqe”, ku mllefi është tragjik dhe i qartë, në romanin “Kronikë në gur” ai është i brendshëm, i mbrujtur në humor dhe ironi. Kadareja qesh me mënyrën si qytetarët përshtaten me çdo pushtet: si e ndërrojnë flamurin me një lehtësi që të tmerron. Kjo ironi është më therëse se urrejtja e hapur, sepse tregon se nënshtrimi është bërë mënyrë jetese. Në thelb, është një mllef i ftohtë – ai i një shkrimtari që e di se armiku më i rrezikshëm nuk është pushtuesi, por shpirti i nënshtruar që mbetet edhe pasi pushtuesi ikën.Moti i gjatë i “Lindjes”Në roman, çdo gjë është e ngadalshme, e mbështjellë nga një plogështi orientale. Edhe kur vijnë italianët apo grekët, qyteti i sheh si pjesë të së njëjtës rrjedhë pa fund. Kjo është një pasojë e kohës osmane mbi njerëzit, e trashëguar brez pas brezi – ajo ka lënë pas një perceptim të shtrembër të kohës: historia nuk ecën, por rrotullohet. Për Kadarenë ky është dënimi më i madh që mund të lërë një perandori mbi një popull: jo thjesht varfëria apo robëria, por ngurtësimi i frymës, zhdukja e vetëdijes për progresin, krijimi i një qenie të përhime, pa trajtë, që çdo sistem e sheh si një enë ku duhet të derdhet, jo si diçka për t’u kundërshtuar.Kujtesa si rebelimNë fund, romani “Kronikë në gur” është një akt kujtese, dhe kujtesa është forma më e lartë e rebelimit/kundërshtimit. Kadareja e di se nuk mund ta ndryshojë historinë, por mund ta rishkruajë në mënyrë që ajo të mos përsëritet. Qyteti që “mban mend” bëhet simbol i shpresës: edhe pse është i lodhur, ai ka ende zë. Në këtë kuptim, edhe mllefi i Kadarese është shpresë – sepse vetëm ai që e ndien plagën mund të dëshirojë shërimin e saj.Krahasimi me trajtimin “nostalgjik” që autorët e tjerë i bëjnë osmanizmit në veprën e tyreNë letërsinë e autorëve si Pamuku, e kaluara osmane ka një lloj bukurie të trishtë: është qyteti i Stambollit me hije, me melankoli, me hijeshi arkitekturore. Në veprën “Kronikë në gur”, Kadareja nuk sheh asnjë romantizëm të tillë. Qyteti i tij është i bukur, por i sëmurë. Ai s’e ka atë ndjesi të “hüzün”-it turk (melankolia e elegancës së humbur); ka vetëm një melankoli që vjen nga padrejtësia dhe pafuqia. Kështu, Kadareja nuk është nostalgjik për Perandorinë, por për një Evropë që nuk arriti kurrë të mbërrinte plotësisht tek ne.Me pak fjalë, autorët e tjerë e shikojnë të kaluarën osmane si një trashëgimi kulturore, ndonjëherë e përzier me nostalgji. Ndërsa Kadareja e sheh atë si një traumë historike dhe shpirtërore që ende kërkon shërim.Tani le ta shqyrtojmë këtë çështje nga një kënd tjetër. Le ta vendosim Kadarenë në një hartë krahasuese ballkanike dhe mesdhetare të ndërgjegjeve letrare, krah Andriqit, Selimoviqit, Kazanxaqisit dhe Pamukut. Të gjithë e trajtojnë temën e osmanizmit në veprën e tyre, por nga kënde krejt të ndryshme, të përcaktuara nga historia e kombit të tyre dhe nga dilema e tyre ekzistenciale ndaj Lindjes dhe Perëndimit.Pozicioni historik dhe psikologjik ndaj Perandorisë Osmane tek të pesë shkrimtarët është i ndryshëm.Pozicioni historik i Ivo Andriqit ndaj osmanëve është nga një Serbi e çliruar që e sheh të kaluarën osmane si një periudhë të mbyllur. Qasja e tij emocionale karakterizohet nga një melankoli e ftohtë dhe distanca.Qëllimi letrar i veprës së tij është të tregojë se si pushteti, kudo qoftë, gërryen shpirtin njerëzor.Pozicioni historik i Mehmed Mesha Selimoviqit ndaj osmanëve është nga një Bosnje muslimane, e mbetur mes Lindjes dhe Perëndimit. Në veprën e tij qasja emocionale ndaj kësaj çështje është e mbushur me ambivalencë, trishtim dhe vetëdyshim. Qëllimi letrar i tij është të kuptojë krizën e identitetit të muslimanit ballkanas pas rënies së Perëndorisë.Nikos Kazanxaqis e sheh çështjen e osmanizmit nga një Greqi që e ka kapërcyer robërinë, por me plagë të thella. Qasja emocionale e tij karakterizohet nga një heroizëm ekzistencial dhe revoltë shpirtërore. Ndërsa qëllimi i tij letrar është të tregojë përplasjen e shpirtit grek me fatalizmin lindor.Orhan Pamuk e sheh çështjen osmane nga vetë qëndra e Perandorisë, Stambolli. Qasja emocionale e tij është nostalgjia, “hüzün” dhe vetëreflektimi. Qëllimi letrar: Të kërkojë identitetin turk mes trashëgimisë osmane dhe modernitetit perëndimor.Ndërsa Ismail Kadare e sheh çështjen e osmanizmit në veprën e tij nga një komb i vogël që del vonë nga sundimi osman, me dëshirë për t’u bërë pjesë e Evropës. Qasja emocionale në veprën e tij është mllefi, ankthi dhe rezistenca. Qëllimi letrar: Të çlirojë kujtesën shqiptare nga hije lindore dhe ta rikthejë drejt Perëndimit.Simbolika e pushtetit dhe trauma historikeIvo Andriq e sheh Osmanizmin si laborator të përhershëm të pushtetit. Ai i jep këti të fundit një formë filozofike: si në “Ura mbi Drin”, pushteti është anonim, i pamëshirshëm, por edhe i pashmangshëm. Kështu ai arrin të jetë “tragjik” pa urrejtje.Selimoviq e vendos dramën brenda shpirtit të vetë myslimanit — në veprën e tij, “Fortesa” (Tvrđava), ai përpiqet të kuptojë se si njeriu mbetet nën hijen e Perandorisë edhe pasi ajo ka rënë. Është një nostalgji që nuk gjen paqe.Kazanxaqis shikon te osmanizmi një sfidë që e detyron shpirtin grek të ngjitet më lart: përmes dhimbjes, ai kërkon dritën. Ai është një ekzistencialist paraprakisht.Pamuku, përkundrazi, e sheh Perandorinë si pjesë të identitetit që nuk mund ta mohojë. Në romanet si “Unë jam e kuqja” apo “Kështjella e bardhë”, osmanizmi është një trashëgimi, është burim arti dhe dileme, jo turpi. Ai e pranon Lindjen si pjesë të vetvetes.Nga ana tjetër, Kadareja e sheh Osmanizmin si simbol të robërisë mendore. Ai nuk kërkon pajtim, por ndarje prej tij: të heqësh dorë nga një trashëgimi që të ka mbajtur peng. Kjo është arsyeja pse toni i tij është kundërshtues, e jo meditativ. Në lidhje me identitetin dhe raportin me Evropën, ndryshe nga autorët e tjerë, Kadare cilëson përmes letërsisë së tij se ne jemi ata që duhet të shkëputemi nga e kaluara lindore për t’u bërë europianë në shpirt. Pra, Kadareja është i vetmi ndër ta që kërkon ndarje radikale, jo bashkëjetesë apo pajtim. Ai e sheh Lindjen si pengesë të zhvillimit shpirtëror të popujve tanë. Kjo e bën shkrimin e tij më të ashpër, por edhe më programatik: letërsia si akt civilizimi.Kadare e sheh osmanizmin si një plagë që duhet pastruar për t’u shëruar.Ky është edhe thelbi i “mllefit” të tij: Nuk është urrejtje, por reaksion i një vetëdije që kërkon çlirim. Në një kohë kur Ballkani shpesh e ka ekzotizuar vetveten, Kadareja është i vetmi që e sheh “Lindjen” si burg të shpirtit dhe jo si ornament kulturor. Në këtë mënyrë, ai nuk shkruan vetëm kundër një të kaluare, por për një të ardhme, ku letërsia bëhet instrument i emancipimit europian të një kombi të vogël.Le ta përmbyllim këtë cikël me një sintezë filozofiko-letrare, që shtron tre mënyra themelore të raportit të shkrimtarit me të kaluarën historike, në këtë rast me temën osmane: nostalgjinë, reflektimin, dhe kundërshtimin. Këto tre qëndrime nuk janë vetëm pozicione emocionale — janë forma të mendimit historik, mënyra se si kultura përballet me kujtesën e vet.Nostalgjia — “e kaluara si hijeshi e humbur”(Pamuk)Në veprat e Orhan Pamukut, e kaluara osmane shfaqet si një botë e dritës së zbehur: ajo ka humbur, por në kujtesën e autorit mbetet e bukur, elegante, e mbështjellë me “hüzün” — melankolinë e lavdisë së shkuar. Pamuku e di që ajo Perandori ka qenë e padrejtë, por për të ajo mishëron identitetin turk si përzierje e pandarë mes Lindjes dhe Perëndimit. Ai nuk kërkon as ta ringjallë, as ta mohojë, por ta përkthejë në ndjesi estetike: në art, në arkitekturë, në kujtesë.Kështu, nostalgjia është mënyra me të cilën shkrimtari pajtohet me të kaluarën. Ai e bën atë të durueshme përmes bukurisë. Në këtë qasje, historia nuk është plagë, por peizazh — diçka për t’u soditur, jo për t’u kapërcyer.Pamuku përfaqëson mendimin që thotë: “E kaluara më ka ndërtuar, prandaj s’e mohoj. Dua ta shoh me dashuri, që ta kuptoj.”Reflektimi — “e kaluara si fat tragjik”(Andriq, Selimoviq)As Andriqi, as Selimoviqi nuk janë nostalgjikë në kuptimin estetik; ata janë mendimtarë të dhimbjes. Për ta, historia është një proces që gërryen, që përsëritet, që e shtyp njeriun. Por, ndryshe nga Kadareja, ata nuk kërkojnë çlirim — kërkojnë kuptim.Andriqi shikon pushtimin osman si shembull i përhershëm i mekanizmit të pushtetit: ai e universalizon historinë, e kthen në alegori të njeriut nën fatin.Selimoviqi, si musliman boshnjak, e përjeton tragjedinë si ndarje të brendshme: ai është njëherazi bir i Perandorisë dhe viktimë e saj. Kështu, shkrimi i tij është më shumë një lutje për kuptim sesa për hakmarrje.Në këtë qëndrim, e kaluara është një fat tragjik, jo mallkim. Shkrimtari nuk e mohon, por përpiqet ta shpjegojë, ta përkufizojë si pjesë të natyrës njerëzore.Ky është qëndrimi i mendimit moral, që thotë: “Historia na ka rrënuar, por ndoshta vetëm përmes saj mund të kuptojmë vetveten.”Kundërshtimi — “e kaluara si robëri që duhet thyer”(Kadare)Te Kadareja kemi një kthesë rrënjësore. Ai nuk e shikon të kaluarën si trashëgimi për t’u kuptuar, por si traumë për t’u çliruar. Në veprat e tij, osmanizmi është një metaforë e robërisë mendore që vazhdon edhe pas largimit të perandorisë. Ai e sheh atë si frymë që i ka ndryshuar popujt, që u ka zbehur lidhjen me Evropën, me lirinë dhe me arsyen.Në këtë kuptim, Kadareja nuk kërkon as pajtim, as nostalgji. Ai kërkon ndarje morale dhe estetike. Letërsia për të është akt emancipimi, një mënyrë për ta ndarë botën shqiptare nga hije e Lindjes dhe për ta rivendosur atë në boshtin perëndimor të qytetërimit.Ky është qëndrimi i ndërgjegjes aktive, që thotë: “E kaluara është sëmundje e shpirtit. Duhet ta njohim që të shërohemi, jo ta duam. Popujt që s’e përballojnë historinë e vet, mbeten robër të saj.”Në fund të këtij udhëtimi përmes pesë ndërgjegjeve letrare, bëhet e qartë se mënyra se si secili shkrimtar e trajton trashëgiminë osmane varet jo vetëm nga historia e kombit të tij, por edhe nga vizioni që ai ka për lirinë dhe identitetin.Pamuku e kthen kujtesën në elegancë, duke e parë të kaluarën si një dritë të zbehur mbi Bosfor; Andriqi dhe Selimoviqi në reflektim tragjik – Andriqi si urë që mbijeton mbi tragjedi, Selimoviqi si ankth identitar; Kazanxaqisi në revoltë shpirtërore ndaj fatit — ndërsa Kadareja në akt çlirimi, si nje plagë që për t’u shëruar duhet pastruar. Në këtë ndarje të thellë midis nostalgjisë dhe kundërshtimit, Kadareja ngrihet si zëri i një kulture që nuk kërkon pajtim me robërinë, por kthim tek vetvetja. Mllefi i tij bëhet akt dashurie për lirinë — një kujtesë që nuk do të harrojë më, por do që të jetojë me sy hapur ndaj historisë. Për të, e kaluara nuk është peizazh për t’u soditur, por zinxhir që duhet këputur. Mllefi i tij nuk është urrejtje, por vetëdije: një përpjekje që letërsia të bëhet mjet emancipimi kulturor dhe rikthimi i shpirtit shqiptar drejt Evropës. Kështu, nga nostalgjia te kundërshtimi, nga kujtesa te shërimi, nga hijet e Lindjes deri te drita e Evropës, letërsia ballkanike dëshmon se historia nuk është thjesht diçka e shkuar, por është një betejë e shpirtit që kërkon të rilindë.

    ObserverKult

    Lexo edhe:

    MARSEL LELA: KU ËSHTË ATDHEU?