Një histori e shkurtër e ferrit
“Ferri” i Dante Aligierit është një shtyllë e kanonit letrar perëndimor. Një udhëtim nëpër nëntë rrethet e ferrit, poema alegorike ka tërhequr vëllime të tëra studimesh për të zbërthyer sekretet e saj. Pamjet e saj të gjalla, dhe shpesh groteske, kanë frymëzuar artistë si Sandro Botticelli, Auguste Rodin dhe William Blake. Madje u përshtat edhe në formën e një videoloje.
Dy poemat e tjera të Aligierit që përbëjnë Komedinë Hyjnore, Purgatori dhe Parajsa, eksplorojnë përkatësisht botën e purgatorit dhe të parajsës. Por ato nuk marrin dashurinë, vëmendjen dhe adhurimin që merr origjinali i përqendruar në ferr. Kjo sepse parajsa është, të jemi të sinqertë, pak monotone. Ferri është aty ku ndodh drama.
Duke marrë parasysh rëndësinë e saj në imazh dhe tregimtarinë, është e habitshme që ferri nuk përmendet shumë në Bibël. Në fakt, shumica e referencave për mbretërinë përvëluese të Satanit janë rezultat i përkthyesve të mëvonshëm që vendosën botëkuptimet e tyre mbi koncepte më të vjetra dhe mjaft të ndryshme për jetën pas vdekjes. Kjo do të thotë se ferri, ashtu siç e kuptojmë sot, është një botë pas vdekjes që autorët biblikë nuk e kishin në përfytyrimin e tyre.
Ku ndodhet ferri?
Sheoli përmendet 66 herë në Biblën Hebraike, dhe shumë versione të Dhiatës së Vjetër e përkthejnë këtë fjalë si “ferr”. Për shembull, Bibla e Mbretit Xhejms i përkthen Psalmet 16:10 si: “S’do të ma lësh shpirtin në Nëntokë, as s’do të lejosh që Shenjti yt të kalbet në dhe.”
Kuptimi dhe etimologjia e saktë e fjalës Sheol është e diskutueshme. Disa studiues biblikë argumentojnë se është një sinonim për varrin vetë. Në këtë këndvështrim, një përkthim më i saktë i Psalmeve 16:10 do të ishte: “Sepse ti nuk do ta lësh shpirtin tim mes të vdekurve ose të lejosh që i Shenjti yt të kalbet në varr.” Studiues të tjerë nuk pajtohen dhe argumentojnë se Sheol është një mbretëri e të vdekurve (shih Jobi 10:21). Edhe nëse është kështu, Sheol është shumë larg nga koncepti i ferrit. Në vend që të jetë një mbretëri e krijuar për të ndëshkuar mëkatarët, Sheoli është një vend ku të gjithë shpirtrat mblidhen dhe ekzistojnë në një zbrazëti pa ndjenja. Nuk ka as dhimbje as vuajtje, por as gëzim apo festë.
Nëse jo në Biblën Hebraike, atëherë me siguri që ferri diskutohet gjerësisht në Dhiatën e Re? Por edhe në Dhiatën e Re, referencat për ferrin janë të rralla. Jezusi, figura qendrore e krishterimit, dhe Shën Pali, misionari i saj themelues, predikuan për pasojat ekzistenciale. Por në shkrimet më të hershme të krishtera, letrat e Palit dhe Ungjijtë e Markut dhe Mateut, asnjëri nuk paralajmëroi për një ferr përvëlues që pret mëkatarët.
Studiuesi biblik Bart Ehrman argumenton se një lexim i kujdesshëm i fjalëve të Jezusit e tregon këtë. Te Marku dhe Mateu, Jezusi predikon për “Mbretërinë e Zotit” që po afrohet, dhe me këtë, ai nuk nënkuptonte një mbretëri në parajsë. Jezusi parashikonte një mbretëri këtu në Tokë dhe se ata që ndjekin ligjet e Zotit do të ringjallen fizikisht për të jetuar në këtë epokë të lavdishme të re. Ai besonte se kjo do të ndodhte së shpejti, brenda një brezi (Mateu 24:34).
Fati që do t’u binte atyre që i kthenin shpinën Zotit nuk do të ishte një dënim i përjetshëm. Ata thjesht do të zhdukeshin. Shumë nga shëmbëlltyrat e Jezusit paralajmërojnë për këtë. Peshqit e këqij hidhen tutje (Mateu 13:48). Pemët që japin fruta të këqija hidhen në zjarr (Mateu 7:16-20). E njëjta gjë ndodh me ata cjep të këqij që ndahen nga delet e shenjta (Mateu 25).
Ndërsa shumë prej këtyre shëmbëlltyrave sjellin në mendje imazhin e zjarrit, Ehrman vëren se këto zjarre i asgjësojnë të pabesët. Edhe nëse zjarret digjen përjetësisht, nuk thuhet se ata që hidhen në to do të digjen përgjithmonë. Dënimi i tyre është vdekja përballë jetës së përjetshme.
“Ky duket se ka qenë mësimi i të dyve, Palit dhe Jezusit. Por më vonë u ndryshua nga të krishterët që erdhën më pas, të cilët filluan të besonin jo vetëm në gëzimin e përjetshëm për të shenjtët, por edhe në mundimin e përjetshëm për mëkatarët, duke krijuar paradoksin që ndër shekuj shumica e të krishterëve kanë besuar në një ferr që nuk ekzistonte për asnjërin prej themeluesve të krishterimit,” shkruan Ehrman në librin Heaven and Hell.
Autostrada drejt ferrit
Nëse jo nga Bibla, atëherë prej nga vjen ferri? Përgjigjja e thjeshtë për këtë pyetje të ndërlikuar, kjo është një “histori e shkurtër”, në fund të fundit, është se ferri është një përpjekje e përbashkët e shkëmbimit kulturor në rajonin mesdhetar të lashtë.
Kultura hebraike nuk u shfaq në një vakum. Perandoritë fqinje, dhe, në më shumë se një rast, pushtuese, ndikuan mbi të. Ndonjëherë mendimtarët hebrenj merrnin dhe përshtatnin ide nga këto kultura. Herë të tjera i refuzonin. Por të dyja format ndryshuan teologjinë hebraike gjatë shekujve.
Për shembull, apokalipticizmi hebraik e shihte botën si një fushë beteje kozmike mes të mirës dhe të keqes. Sipas këtij këndvështrimi, armiqtë e Zotit kishin pushtetin në epokën e tanishme, por së shpejti Zoti do t’i mundte dhe do të sillte një epokë utopike. Dhe mendimtarët apokaliptikë u ndikuan shumë nga kultura helenistike pas pushtimeve të Aleksandrit të Madh. Kjo është e dukshme në mënyrën se si ata i kombinuan traditat e tyre biblike me motive greke si udhëtimet në parajsë dhe gjykimi i të vdekurve.
“Këto paralele helenistike nuk argumentojnë se zhanri apokaliptik rrjedh nga kultura helenistike apo se apokalipset hebraike mungojnë në origjinalitet dhe integritet,” shkruan John Collins, një studiues i Dhiatës së Vjetër. Megjithatë, “bota helenistike ofron disa nga kodet që përdoren në apokalipset.”
Bota e Jezusit ishte e zhytur në apokalipticizëm, dhe në një kthesë të çuditshme, Shën Pali e solli markën e Jezusit përsëri në botën helenistike përmes misionit të tij. Aty, ajo u përzie dhe u përthith më tej me konceptet greko-romake të jetës pas vdekjes.
Me kalimin e brezave dhe mosrealizimin e Mbretërisë së Zotit të premtuar nga Jezusi, këta të krishterë të rinj filluan të mendojnë: Po sikur ta kishin keqkuptuar Jezusin? Po sikur fitorja e së mirës mbi të keqen të mos ndodhte në Tokë? Po sikur jeta e përjetshme e premtuar të ishte në kuptimin shpirtëror, diçka e ngjashme me jetët pasvdekjes idilike të kulturave të tjera? Dhe nëse do të ketë shpërblime të përjetshme, atëherë nuk është shumë e vështirë të mendosh se edhe ndëshkimet duhet të jenë të përjetshme gjithashtu.
Një vend agonie
Ky zhvillim i mesazhit të Jezusit shihet në librat e mëvonshëm të Dhiatës së Re. Letra e Dytë e Pjetrit flet për mënyrën se si Zoti i hodhi engjëjt mëkatarë në Tartarus (edhe kjo shpesh përkthehet gabimisht si “ferr”). Në shëmbëlltyrën e të Pasurit dhe Llazarit, një shëmbëlltyrë që shfaqet vetëm në Ungjillin sipas Lukës, thuhet se i pasuri vuan në Had pas vdekjes, ndërsa Llazari i drejtë gëzon jetën e përtejme në “gjirin e Abrahamit”. (Duket se edhe parajsa, në atë kohë, ishte ende në fazë zhvillimi.)
Sapo u konceptua, ferri shumë shpejt mori një jetë pas vdekjes për vete. Një nga përshkrimet më të hershme të një udhëtimi në ferr është Apokalipsi i Pjetrit. I shkruar në shekullin II, ai rrëfen udhëtimin e Shën Pjetrit nëpër jetën e përtejme. Përshkrimi i parajsës është i shkurtër; nga ana tjetër, është në peizazhin infernal të Pjetrit që fillojmë të njohim format moderne të konceptit të ferrit që marrin formë.
Këtu, mëkatarët torturohen sipas mëkateve të tyre tokësore. Fyesit ndaj Zotit varen nga gjuhët e tyre. Vrasësit kafshohen pa pushim nga gjarpërinj helmues dhe krimba mishngrënës. Koprracët e pasur veshin rrecka dhe shpohen nga një shtyllë zjarri. Është një skenë pas skene në një dyqan mizorie, që do ta bënte çdo lexues modern të ndiejë neveri.
“Autori i Pjetrit kishte një prirje vojeristike, sadiste dhe skatologjike që vendosi tonin për vizionet e mëvonshme,” shkruan Alice Turner në librin The History of Hell (Historia e Ferrit). “Edhe pse mund të ndiejmë neveri nga Pjetri dhe të pendohemi për ndikimin e tij të gjerë, është e dobishme të dimë se në kohën kur u shkrua, kërcënimi i torturës ishte një ankth i ri për qytetarët e krishterë [të Romës].”
Jo një ferr i vetëm, por shumë
Mund të duket se këtu mbaron udhëtimi drejt ferrit, por si flakët që ushqejnë këtë zjarr të përjetshëm, ferri nuk qëndron kurrë në vend. Që nga të krishterët e hershëm, çdo epokë e kulturës perëndimore e ka riformuar ferrin në një mënyrë apo tjetër. Shpesh, këto ndryshime janë më shumë një deklaratë për botën e tyre sesa për atë të përtejmen:
Mesjeta përjetoi një shumëllojshmëri ferresh në tregimet popullore dhe teatrin. Ferri mund të ishte i tmerrshëm, por në atë kohë, ai ishte padyshim më i gjallë dhe më dramatik se shumica e përditshmërisë njerëzore.
Ferri i Dantes ishte, ndër të tjera, një shpallje kundër pasurisë së Kishës Katolike dhe përfshirjes së saj në politikë.
Gjatë periudhës baroke, jezuitët hoqën dorë nga torturat më të zjarrta të ferrit dhe i rimenduan ato si një përvojë e ngjashme me mjerimin urban dhe mbipopullimin.
Gjatë Iluminizmit, vetë ideja e ferrit u vu në pikëpyetje. Volteri e quajti të pakuptimtë idenë që një njeri të digjej përjetësisht sepse kishte vjedhur një dhi (duke vënë në dukje gjithashtu se ferri kishte lidhje me përfytyrimet e jetës pas vdekjes në kulturat perse, greke dhe egjiptiane).
E gjitha kjo për të thënë: Ferri nuk është një koncept i vetëm dhe i pandryshuar që na është dhënë nga Bibla. Ai ka shumë forma, ku secili version shërben si një vend i përfytyruar shpirtëror për më të mirën dhe më të keqen tonë.
Nga njëra anë, ai pasqyron dëshirën tonë për drejtësi. Nëse jeta nuk është e drejtë, atëherë të paktën mund të imagjinojmë një jetë pas vdekjes ku të ligjtë dhe tradhtarët paguajnë për krimet e tyre, ndërsa viktimat e tyre marrin çlirim nga vuajtjet tokësore. Por nga ana tjetër, ferri gjithashtu strehon urrejtjen, intolerancën dhe egërsinë tonë. Ai nxjerr në dritë dëshirën tonë të fshehur për t’u ndjerë superiorë ndaj të tjerëve, dhe për të ndëshkuar ata që nuk kanë bindjet tona. / Big Think – Syri.net
