Nga Thomas L. Friedman
Ka aq shumë për të thënë pas bombardimit nga SHBA-ja të tre objekteve kyçe bërthamore iraniane, sa është e lehtë të humbasësh mes detajeve dramatike.
Prandaj, për momentin, më lejoni të bëj një hap prapa dhe të shqyrtoj forcat globale, rajonale dhe lokale që po formësojnë këtë histori.
Çfarë po ndodh realisht këtu?
Kjo është një dramë shumë, shumë e madhe, dhe nuk është e kufizuar vetëm në Lindjen e Mesme.
Sipas mendimit tim, pushtimi i Ukrainës nga Vladimir Putini në vitin 2022, me qëllimin e vetëm për të zhdukur demokracinë e saj nga harta dhe për ta absorbuar atë brenda Rusisë, si edhe sulmet ndaj Izraelit në vitin 2023 nga Hamasi dhe përfaqësuesit e Iranit në Liban, Jemen dhe Irak, ishin shfaqje të një lufte globale mes forcave të përfshirjes dhe forcave të rezistencës.
Kjo është një përballje midis vendeve dhe liderëve që e shohin botën dhe kombet e tyre duke përfituar nga më shumë tregti, më shumë bashkëpunim ndaj kërcënimeve globale dhe më shumë qeverisje të ndershme, në mos demokratike, kundër regjimeve me liderë që lulëzojnë duke kundërshtuar këto trende, sepse konflikti u mundëson atyre të shtypin popullin e vet, të mbajnë ushtrinë të fortë dhe të grabisin thesaret kombëtarë me lehtësi.
Forcat e përfshirjes kishin qenë në rritje të vazhdueshme. Ukraina, në vitin 2022, po i afrohej gjithnjë e më shumë anëtarësimit në Bashkimin Europian. Ky do të kishte qenë zgjerimi më i madh i një Europe të bashkuar dhe të lirë që nga rënia e Murit të Berlinit në vitin 1989, sepse do t’i shtonte Perëndimit një fuqi të madhe bujqësore, teknologjike dhe ushtarake, dhe do ta izolonte edhe më shumë Rusinë, duke e bërë të dukej gjithnjë e më jashtë ritmi edhe në sytë e popullit të saj.
Në të njëjtën kohë, administrata Biden po bënte përparim të shpejtë drejt një marrëveshjeje për të ndërtuar një aleancë sigurie me Arabinë Saudite. Në këmbim, Arabia Saudite do të normalizonte marrëdhëniet me Izraelin, dhe Izraeli do të fillonte bisedimet me palestinezët për mundësinë e shtetësisë. Ky do të kishte qenë zgjerimi më i madh i një Lindjeje të Mesme të integruar që nga traktati i paqes së Camp David mes Egjiptit dhe Izraelit në vitin 1979.
Me pak fjalë: Ukraina dukej e gatshme t’i bashkohej Perëndimit dhe Izraeli dukej i gatshëm t’i bashkohej Lindjes.
Çfarë ndodhi? Putini e pushtoi Ukrainën për të ndalur lëvizjen e parë, ndërsa Hamasi dhe përfaqësuesit e tjerë të Iranit sulmuan Izraelin për të ndalur të dytën.
Prandaj, pyetja ime e parë pas sulmit të mëngjesit të së dielës është: A e kupton presidenti Trump në anën e kujt ndodhet Putini në këtë luftë globale?
Irani dhe Rusia janë aleatë të ngushtë për një arsye. Irani i ka siguruar Rusisë dronët që kjo ka përdorur për të vrarë me efektshmëri më të madhe ushtarë dhe civilë ukrainas. Unë nuk i kërkoj Trump-it të bombardojë Rusinë, por i kërkoj ta pajisë Ukrainën me mbështetjen ushtarake, ekonomike dhe diplomatike që i nevojitet për të rezistuar ndaj Rusisë, po aq sa SHBA po bën për Izraelin në luftën kundër Hamasit dhe Iranit.
Është e njëjta luftë. Putini dhe ajatollahët duan të njëjtin lloj bote, një botë të sigurt për autokracinë, të sigurt për teokracinë, të sigurt për korrupsionin e tyre; një botë pa erërat e lirive personale, pa sundimin e ligjit, pa shtyp të lirë; një botë të sigurt për imperializmin rus dhe iranian kundër fqinjëve me mendje të pavarur.
Kina gjithmonë ka pasur një këmbë në secilin kamp. Ekonomia e saj varet nga një botë e përfshirjes së shëndetshme dhe në rritje, por udhëheqja e saj politike ka mbajtur gjithashtu lidhje të forta me botën e rezistencës. Prandaj, Pekini luan në të dyja anët, blen naftë nga Irani, por gjithmonë është i shqetësuar se nëse Irani krijon një bombë bërthamore, ndonjë ditë mund t’i japë një kopje separatistëve myslimanë të Xinjiang-ut.
Megjithatë, blerjet e naftës nga Irani nga ana e Kinës janë një pjesë thelbësore e kësaj historie. Këto blerje përbëjnë burimin më të madh të të ardhurave të jashtme për Teheranin, gjë që i ka mundësuar Iranit të financojë Hamasin, Hezbollahun dhe (deri së fundmi) Sirinë. Siç raportoi kolegu im Keith Bradsher nga Shangai, shitjet e naftës drejt Kinës përbëjnë sot 6% të ekonomisë së Iranit dhe janë të barabarta me rreth gjysmën e shpenzimeve qeveritare.
Tani le ta shikojmë këtë përballje nga një këndvështrim thjesht i Lindjes së Mesme. Këtu unë kam një perspektivë shumë personale. Për një rastësi të pastër, e kam filluar karrierën time si korrespondent i jashtëm i ri për U.P.I. në Bejrut, në vitin 1979.
Këtu janë katër ngjarjet e mëdha që kam mbuluar atë vit të parë, me makinë shkrimi manuale: Revolucioni Islamik në Iran që përmbysi shahun; marrja e kontrollit të Xhamisë së Madhe në Mekë nga xhihadistë puritanë që donin të rrëzonin familjen mbretërore saudite; nënshkrimi i traktatit të paqes në Camp David midis Izraelit dhe Egjiptit; dhe, më pak e njohur, por po aq e rëndësishme, hapja e Portit Jebel Ali në Dubai, në Emiratet e Bashkuara Arabe, i cili do të bëhej një nga portet më të mëdha në botë. Ky port do të shndërrohej në një nyje globale që do të lidhte Lindjen Arabe, përmes tregtisë, turizmit, shërbimeve, transportit detar, investimeve dhe linjave ajrore me nivel botëror, me pothuajse çdo cep të planetit. Ai hapi një derë jashtëzakonisht të rëndësishme përmes së cilës globalizimi i botës arabe mori hov.
Dhe kështu nisi një përballje titanike rajonale mes forcave të përfshirjes dhe atyre të rezistencës në Lindjen e Mesme.
Në njërën anë ishin ato shtete që ishin të gatshme ta pranonin Izraelin, me kusht që të kishte përparim me palestinezët, dhe që gjithashtu kërkonin të integronin më ngushtë rajonin me Perëndimin dhe Lindjen. Në anën tjetër qëndronin forcat e rezistencës të udhëhequra nga Irani, Vëllazëria Myslimane dhe lëvizje të ndryshme sunite xhihadiste e puritane, që fillimisht u formuan në Arabinë Saudite pas vitit 1979 dhe më pas përhapën ndikimin e tyre në xhamitë e gjithë rajonit.
Të gjitha këto forca synonin të nxirrnin ndikimin perëndimor jashtë rajonit, të shkatërronin ekzistencën e Izraelit dhe të rrëzonin qeveritë pro-amerikane, si ato të Jordanisë, Egjiptit dhe familjes mbretërore saudite.
SHBA dhe Izraeli e luftuan këtë luftë me ushtritë e tyre, ndërsa grupe si Al Kaeda dhe ISIS-i e bënë këtë përmes celulave terroriste, dhe Irani përmes ndërtimit të ngadaltë të një rrjeti të deleguar ushtrish në Liban, Siri, Jemen dhe Irak, që i mundësuan Iranit të kontrollonte indirekt të katër këto vende, madje të siguronte një prani edhe në Bregun Perëndimor dhe në Gaza. Teherani kurrë nuk rrezikoi asnjë ushtar të vetin; ai lejoi që sirianët, libanezët, irakianët, jemenasit dhe palestinezët të vdisnin për interesat e tij. Po, problemet në Lindjen e Mesme nuk janë vetëm produkt i okupimit izraelit, por edhe i imperializmit iranian, mes të tjerash.
Disa vite më parë, citova Nadim Koteich, një analist politik libanezo-emiratas dhe drejtor i përgjithshëm i Sky News Arabia, i cili tha se rrjeti i rezistencës i Iranit synonte “të lidhte milicitë, mohuesit, sektet fetare dhe udhëheqësit sektarë.” Qëllimi ishte krijimi i një boshti anti-Izrael, anti-Amerikë, anti-Perëndim, që mund të ushtronte presion njëkohësisht ndaj Izraelit në Gaza, në Bregun Perëndimor dhe në kufirin me Libanin, si dhe ndaj SHBA-ve në Detin e Kuq, në Siri, Irak dhe Arabinë Saudite nga të gjitha drejtimet.
Në kontrast, shtoi Koteich, SHBA-të, aleatët e saj arabë dhe Izraeli synonin të ndërtonin dhe të integronin tregjet globale dhe rajonale, jo frontet e luftës, të cilat përfshijnë konferenca biznesi, organizata lajmesh, elita, fonde investimi, inkubatorë teknologjikë dhe rrugë të mëdha tregtare. Ky rrjet përfshirës kapërcente kufijtë tradicionalë, “duke krijuar një rrjet ndërvarësie ekonomike dhe teknologjike që ka potencialin të riformulojë strukturat e pushtetit dhe të krijojë paradigma të reja të stabilitetit rajonal,” tha ai.
Ata që paralajmërojnë kundër ndryshimit të regjimit në Teheran shpesh përmendin Irakun si një shembull paralajmërues. Por kjo analogji është e gabuar. Përpjekja e Amerikës për ndërtim kombi në Irak dështoi për vite me radhë kryesisht (por jo vetëm) për shkak të Iranit, jo pavarësisht tij. Teherani, me ndihmën e përfaqësuesit të tij në Siri, bëri gjithçka për të sabotuar ndryshimin e regjimit në Irak, duke e ditur se nëse SHBA-ja do të kishte sukses në krijimin e një qeverie multisektar, disi demokratike dhe sekulare në Bagdad, ky do të ishte një kërcënim i madh për teokracinë e Iranit, ashtu siç do të ishte një demokraci ukrainase pro-perëndimore e suksesshme një kërcënim i madh për kleptokracinë e Putinit.
Meqë ra fjala, askush nuk e di më mirë këtë sesa qeveria e re, e brishtë dhe demokratike në Siri, e cila ka qenë hezituese për të dënuar bombardimet e Izraelit ndaj Iranit. Kjo është shenjë se sirianët e dinë mirë se kush e mbajti në pushtet tiranin e tyre, Bashar al-Asad, për gjithë këto vite: Irani.
Është një bast i sigurt që shumë sunitë dhe shiitë në Liban dhe Irak po mbajnë anë në heshtje për Trump-in dhe kryeministrin Benjamin Netanjahu. Besoj se shumica në këto vende nuk duan të jenë pjesë e kampit të rezistencës. Për herë të parë në dekada, një shtet sirian dhe një shtet libanez po rindërtohen nga udhëheqës të ndershëm, në mënyrë jo të përkryer, po, por me shumë më pak manipulim ideologjik nga jashtë. Mungesa e ndikimit të lig të Iranit nuk është rastësi. Është një parakusht për këtë.
Parakushti tjetër ishte shfaqja e princit të kurorës Mohammed bin Salman në Arabinë Saudite gjatë tetë viteve të fundit. Misioni i tij, edhe pse kurrë i shprehur qartë me fjalë, ka qenë të përmbysë tendencat puritane që e kapluan Arabinë Saudite dhe që u eksportuan, pas përpjekjes së dështuar të marrjes së pushtetit nga xhihadistët atje, teksa familja mbretërore saudite kërkonte të mbrohej nga një përsëritje e tillë duke e bërë Arabinë Saudite, dhe rajonin, më fetar.
Riformësimi që i ka bërë Mohammed bin Salman Arabisë Saudite, si motori më i madh për tregti rajonale, investime dhe reformë të Islamit, ka qenë një shtesë jetike për integristët në botën arabe. Ai është një udhëheqës me mangësi dhe ka bërë gabime të rënda, jo më i vogli prej tyre, vrasja nga qeveria e tij e gazetarit Jamal Khashoggi, por po e përmbys gjithashtu kursin fundamentalist saudit të vitit 1979, gjë që është e jashtëzakonshme.
Unë nuk bëj parashikime se çfarë do të ndodhte në Iran nëse regjimi atje do të rrëzohej. Mund të ishte kaos mbi kaos. Por gjithashtu mund të ndihmonte në çlirimin e popullit iranian dhe të fqinjëve të tij nga paqëndrueshmëria e krijuar nga Irani.
Por ky nuk është i vetmi parakusht për një përfundim dinjitoz të kësaj drame aktuale. Tani le të zbresim një nivel më poshtë dhe të fokusohemi vetëm te Izraeli.
Unë besoj fort se dy (ndonjëherë edhe tre) gjëra kundërthënëse mund të jenë të vërteta njëkohësisht. Dhe një prej atyre dualiteteve sot është që Izraeli është një demokraci me shumë njerëz që duan të jenë pjesë e botës së përfshirjes. Por ai ka një qeveri mesianike që është më ekstremistja në historinë e tij dhe që hapur aspiron të aneksojë Bregun Perëndimor, dhe ndoshta edhe Gazën.
Kjo aspiratë përbën një kërcënim themelor për interesat amerikane, interesat e Izraelit dhe interesat e hebrenjve kudo në botë.
Për të përmbledhur diçka që më tha para pak ditësh miku im Nahum Barnea, një kolumnist izraelit i gazetës Yedioth Ahronoth: Do t’i kundërvihem pa asnjë ndjesë agjendës aneksioniste të Netanyahu-t, refuzimit të tij për të marrë parasysh një shtet palestinez nën kushte të sigurta dhe përpjekjes së tij për të përmbysur Gjykatën e Lartë të Izraelit, sikur Izraeli të mos ishte në luftë me Iranin.
Dhe po aq pa asnjë ndjesë do ta lavdëroj Netanyahu-n për përballjen e tij me këtë regjim të tmerrshëm iranian, sikur Izraeli të mos ishte nën pushtetin e supremacistëve hebrenj të udhëhequr nga vetë Bibi, të cilët në mënyrën e tyre kërcënojnë një Lindje të Mesme më përfshirëse.
Do ta lavdëroj pa ndrojtje Trump-in për përpjekjet për të zvogëluar kapacitetin e Iranit për të ndërtuar bombë bërthamore, sikur ai të mos ishte i angazhuar në një projekt të rrezikshëm autokratik në SHBA.
Dhe do t’i kundërvihem me gjithë forcën time lëvizjeve autokratike të Trump-it brenda vendit, sikur ai të mos ishte duke sfiduar autokracinë e Iranit jashtë vendit.
Të gjitha këto janë të vërteta dhe duhen thënë.
Nëse duam që forcat e integrimit të triumfojnë në këtë rajon, ajo që ka bërë sot Trump-i ushtarakisht është e nevojshme, por nuk është e mjaftueshme.
Goditja e vërtetë e nokautit për Iranin dhe gjithë rezistuesit, dhe kyçi që do ta bënte shumë të lehtë për Arabinë Saudite, Libanin, Sirinë dhe Irakun të normalizonin marrëdhëniet me Izraelin dhe të konsolidonin fitoren e forcave të përfshirjes, do të ishte që Trump-i t’i thoshte Netanyahu-t:
“Dil nga Gaza në këmbim të një armëpushimi nga Hamasi dhe kthimit të të gjithë pengjeve izraelite. Lejo një forcë paqeruajtëse arabe të hyjë atje, me bekimin e një Autoriteti Palestinez të reformuar, dhe pastaj të nisë ajo që do të duhet të jetë një proces i gjatë i ndërtimit nga palestinezët i një strukture qeverisëse me besueshmëri, në këmbim të ndalimit të plotë të ndërtimit të vendbanimeve izraelite në Bregun Perëndimor. Kjo do të krijonte kushtet më të mira për lindjen e një shteti palestinez atje.”
Nëse Trump arrin të kombinojë zvogëlimin e fuqisë së Iranit me ndërtimin drejt një zgjidhjeje me dy shtete, dhe të ndihmojë Ukrainën për të rezistuar ndaj Rusisë me po aq vendosmëri sa po ndihmon Izraelin për t’u përballur me Iranin, atëherë ai do të ketë dhënë një kontribut historik për paqen, sigurinë dhe përfshirjen në Europë dhe Lindjen e Mesme./NYT/
